Corona virus tarafından büyük bir tokat yemiştir. Fed faizleri 0'lamış. Bunun ne anlama geldiğini kelli felli hocalar bile çelişkili bahsediyor. Ne anlama geldiğini biri anlatsa da şukuya boğsak.
tüketim sistemi. tükettiriyor. içinde geçmeyen bir kelime vardır o da “yeter” dir. yeter kelimesi kapitalizmde geçmez, geçiyorsa da bir yerde geçer bir daha da geçmez o da yeterin ne anlama geldiğini açıklamak içindir. kapitalizmde “ yeter” yoktur. yetmez.
marx'ın kapitalizm tahlili için adam smith'in milletlerin zenginliği kitabı üzerine uzun süre çalıştığı rivayet edilir. hoş günümüz kapitalizmi adam smith'in öngörülerinin çok ötesine geçmiştir o ayrı (kitapta fabrika kelimesi geçmiyor mesela...) ama öyle iki kelime kelam ile açıklanabilir bir sistem değildir. sadece değer teorisi bile kütük gibi kitaplar doldurur.
ama naçizane, en büyük başarısını insanlığın kapitalizm öncesi dönemini belleklerden geri gelmemek üzere silmesi olarak görüyorum. kendi insanını ve kendi kültürünü kazınmıştır insanların günlük hayatlarına da hal hareketlerine de... şehirleşme ile dünyayı yeniden örgütlemiş (kapitalizm öncesi dünyada nüfusu 1 milyondan fazla iki şehir varken kapitalizmin ilk yüz yılında onlarca şehre çıkmıştır bu sayı), evlerin içine bile girerek ne giyeceğinizi, nerede uyuyacağınızı ve hatta hangi yemeği nasıl yiyeceğinizi bile öğretmiştir. tüm bunları da bir ideologlar zümresi eliyle değil tam olarak pazar ekonomisinin görünmez eli (adam smith'in bahsettiği görünmez el de diyebiliriz) yardımıyla gerçekleştirmiştir.
bu mevzular küçük gibi görünebilir ama halen bazı ilim irfan sahibi büyük abiler sovyetler deneyiminin başarısızlığını sovyetik yaşam kültürünü yerlestirememek olarak görmektedir. halen doğu bloğu ülkelerde sıkça görülen 2+1 veya 1+1 evler bu deneyimin ürünleridir. çekirdek aileye yetecek kadar evler ile ortak yemekhaneler ile ortak çamaşırhaneler vs. kurarak kadının özgürleşmesi ve yeni bir aile düzeni inşaa edilmeye çalışılmışsa da daha sonra 10'dan fazla çocuk doğuran kadınlara analık madalyası uygulamaları falan getirilmiştir. sonunda öyle gudubet bir hale gelmiştir ki hamburger ve rock&roll gibi popüler kültür araçları ile tek atışta silinmişlerdir.
kapitalizm bu becerisini olanı yeniden satmak üzere halen ustaca uygulamaktadır...
kapitalizm ile ekonomide değişen gelişmeler sadece içinde yaşadığımız toplumu değil kişiliğimizi de büyük ölçüde değiştirdiğini düşünüyorum. herkesin alabildiğine bireyselleştiği, farklı olmak için çabaladığı buna karşın kendisi dışında hep başkasına benzediği nevrotik bir düzen oluştu.
kapitalizm belli kişilik tiplerini onaylar.iyi bir tüketici olman ve süreci sekteye uğratmadan çalışman için başarılı olman gerekir. başarılı olma baskısı her an girilen her ortamda hissedilir. kendi yeteneklerinizi övmek ya da gerçekte “tırt” olsan bile en iyi şekilde kendini “pazarlaman” önemsenir. neoliberal yapıda introvert kişilikler görmezden gelinir örneğin. ilk intibayı oluşturan prezentabl görüntü ise çok önemlidir. güzel/yakışıklı olman istenir. yeterince güzel/yakışıklı değilsen sunulan “güzellik” anlayışı doğrultusunda müdahale etmen beklenir. geçmişte “güzel” ya da “çirkin” genelde doğuştan gelen şans ve kader meselesi olarak kabul edilirken bugün bedenin yapılandırabileceğine ait modern inanç hakim. hınca hınç dolu spor salonları, sağlık besinlerin uçuk fiyatları, estetik ameliyatların sayısının gün geçtikçe artması bunun sonuçları. “mükemmeleştirilebilen birey” algısı içten içe yoruyor bizi. bir süre önce izlediğim medianeres filminde bu durumu eleştiren bir replik vardı. “kimse yüzmekten keyif almıyor, herkes sadece kulaç sayıyor.” evet yapıp ettiklerimizin çoğunda “kulaç” sayıyoruz. yediğimiz yemeği yerken keyif almayı düşünmekten çok kalori sayıyoruz. yürüyüş yaptığımız parkurda yürüdüğümüz yoldaki ayrıntıları fark etmekten çok adım sayıyoruz. yaptığımız işten keyif almaktan çok dakikaları sayıyoruz. her şeyin ölçülebilir olmasını çok önemsiyoruz.
sürekli bir baskı altında ve kaygıyla yaşıyoruz. her an gergin ve telaşlıyız. her gün yenisi çıkan uyarıcıların peşinde sürükleniyoruz. gerçekten isteyip istemediğimizi sorgulamadan bizi yoran ve yıpratan bir yarışmacı bir kültürün içinde soluk soluğa kalıyoruz. günümüzün en verimli saatlerini bizi mutlu etmeyen işler yaparak geçiriyoruz.
cogito dergisinin eski sayılarından birinin başlığı şuydu:" çalışmak yorar.”geçen zamanla birlikte bu cümle nazarımda daha fazla anlam kazanmaya başladı. çalışmak diyince bir ürün ortaya çıkarmak için gösterilen emek olarak anlaşılmamalı sadece. çalışmak sosyolog arlie russell hochhild’in ortaya attığı “duygusal emek” kavramını kapsıyor. nedir duygusal emek? hochhild: “kişiler arası iş ilişkilerinde piyasanın arzu ettiği duyguları(davranış kuralları) yansıtmada gerekli olan çaba, planlama ve kontrol” olarak tanımlıyor. yani seçme hakkı verseler aynı havayı solumayacağın insanları idare etmen gerektiğini ifade ediyor. evet çalışmanın insanı yoran kısmı özellikle beyaz yakalılar için bu.
"başarıya" odaklı aşırı bireyciliğin yüceltildiği, bireyin tamamıyla tek başına bırakıldığı ve her ne kadar sen özelsin mesajı verilse de aslında asıl değerli olanın tüketim-üretimin sürdürülmesinin olduğu bu sistem sosyolog richard sennett’e göre bu durum “çalışanların çocuklaşması”na yol açıyor. yetişkinler çocukça öfke patlamaları yaşıyor ve küçük sebeplerden kıskançlık duyuyorlar, beyaz yalanlar söylüyorlar, hilekarlığa başvuruyorlar, başkalarının düşüşüyle neşeleniyor ve küçük intikam duygularıyla besleniyorlar. bireyin değerinin iş piyasasında yapıp ettikleriyle belirlendiği, maddeciliğin ön planda tutulduğu bu sistem bireyin özsaygısına da zarar veriyor. çember dışına itilme korkusuyla kendi doğasına uygun olmayan mücadelelere giriyor.
kapitalizm, bireyciliği savunuyor çünkü tüm enerjisini ve zamanını sahip olduğu işe ayırarak sistemin sürdürebilirliğini korumak istiyor. yaşam motivasyonunu, kimliğini salt “başarı”ya odaklayan modern insan ise her gün bir yenisi kavramsallaşan hastalıklar, semptomlar, sendromlar, fobilerle var olma kaygısını sürdürüyor.
kilise eğer kapitalist sisteme onay verse papa ii. ioannes paulus'un kendisi "bizde kapital var aga, kapitalizme karşı çıkamayız" derdi. yine ioannes paulus'un halefi olan papa xvi. benedictus da kapitalist sisteme olan eleştirilerini yayınlamıştır.
Micheal Braud ‘’Kapitalizmin Tarihi 1500-2010’’ kitabında, Kapitalizme doğru uzun bir yürüyüşü şu satırlarla ortaya koymaktadır.
Feodal toplum olgunlaşmış biçimine XI. yüzyılda ulaştı. Üretim organizasyonu saha dahilinde gerçekleşiyordu (serflik, zorunlu çalışma, angarya) ve artık emeğe (çalışma biçimindeki rant olarak) toprağın yegane sahibi olan senyor tarafından el konuyordu. Senyör aynı zamanda, siyasal ve yargılamaya ilişkin ayrıcalıklara da sahipti. Fakat feodal toplum oluşumu henüz tamamlanmıştı ki çözülmesine neden olacak unsurlar da harekete geçmekteydi. bir kere çalışma olarak gerçekleşen rant, özgür çalışmanın ortaya çıkması, köylü mülkiyetinin gelişmesi ve ticaretin başlamasıyla ayni ranta ya da para biçimindeki ranta dönüşüyordu. süreci hızlandıran unsurlar da ticari fuarlar, zanaatların (yoncalar çevresinde) canlanması, Kent yaşamının yeniden doğması, bir ticaret burjuvazisinin oluşmasıydı. işte feodal düzen bir ortamda çözülürken ticari Kapitalizm kök salacaktı..
max weber'e göre başarısında protestan din yaşamının ve protestan hayatının, başarılı oluşunda önemli bir yere sahip olduğu ekonomik sistem. tabii bu "protestan olmayan ülkeler kapitalist olamaz" anlamına gelmiyor.
yine de japonya, hristiyan olmadığı halde, "biz protestan hristiyan ahlakına sahibiz." diyen bir ülke. japonya başbakanlarından shinzo abe de japonya'nın ahlak temelinin meiji dönemi ile beraber protestan hristiyan ahlakını örnek aldığını açıklamıştı bir kaç yerde. en azından japonların hristiyan özentiliği, çakma kiliselerde nikah kıymalarından belli (evet, sadece nikah törenleri için yapılmış ve gerçek bir katolik/protestan kilisesi olmayan ve hatta nikahı din adamının bile kıymadığı şapeller var japonya'da. ama son yıllarda geleneksel şinto düğünü yapmak daha moda hale geldi.).
paul heelas ile kapitalizmin kendi içerisinde yeni dinler oluşturduğuna dikkat çekmiş. ama buna rağmen de kapitalizmin aslında dinleri sosyal hayattan çıkarıp bireyin kişisel alanına sıkıştırdığını savunmakta. yani weber'in dönemindeki kadar dinler aslında sosyal hayatta etkin değil. bu durum da sekülerleşmenin modernleşme ve gelişmeyi de beraberinde getirdiği düşüncesini beslemekte.
yine heelas'a göre, postmodern dönemde artık ahlak kavramı da bireyler için "hoşuma giden neyse onu benimserim" şeklinde bir yapı kazandığı için rastgeleleşmiş bir durumda. artık moda olan etik prensipler de var. haliyle aslında postmodern dünyada dinlerin toplum hayatında çok fazla yere sahip olmaması bekleniyor. yine de küreselleşme ve kültür çoğunluğu ile beraber dinlerin tekrar toplum hayatında yere sahip olduğu belirtiliyor.
dinlerin tekrar weber'in dönemindeki gibi toplum hayatında belirleyici bir konuma doğru ilerlemesi ise sovyet sonrası dönemde ülkelerin zamanla milliyetçileşmesine ve din=milliyet kavramının tekrar ülkelerde belirmesine bağlanıyor bazı kişiler tarafından. hatta bunu kültür çokluluğuna karşı bir refleks olarak görenler de var. bu sebeple de dünyanın kültür temelli yeni soğuk savaşlara gebe olduğu düşünülüyor.
scott m. thomas ise, sanayileşmiş kuzey ülkelerinin zaman içinde rasyonel bir inanç biçimi ve rasyonel bir ahlaka kavuşacağının düşünüldüğünü ve bunun da topluma büyük yararlar sağlayacağının düşünüldüğünü, ama aslında böyle bir şey gerçekleşmediği için de postmodern dünyada sekülerizme tepki olarak inançlara yönelindiğini savunmakta. gelişmemiş ülkelerde ise sekülerizme tepkinin "hani seküler olunca her şey güzel olacaktı?!" şeklindeki fikirlerden temel aldığını söylemekte. yani normalde postmodern dünyada aslında dünyanın çoktan seküler olmuş olması beklenirken, seküler devlet düzeni tehlike altına giriyor. üstelik sadece gelişmemiş ülkelerde de değil. bunun da suçlusu neo-liberal politikalar olarak görülüyor.
örneğin mısır ve endonezya gibi koloni dönemlerinden sonra bir dönem modernleşme hareketlerine girişen ülkelerin insanları, başlarındaki yöneticiler sıçıp sıvayınca bu sefer "demek ki modernleşme falan bize faydadan çok zarar getiriyor." diye düşünmeye başlamışlar.
jeff haynes, kapitalizmin getirdiği küreselleşmenin radikal dinciliği ortaya çıkardığını savunuyor. sebebi ise postmodernizmin getirdiği inançtaki bireyselliğin aslında inançlardaki standartlaşmış yorumların dışındaki yorumların inançlara eklenmesini kolaylaştırması. böyle olunca da aslında postmodern dünyada bireyin sınırlarının dışına çıkmaması gereken din kavramı politik silahlara çok kolay dönüştürülüp tekrar toplumu etkileyen güce sahip olmakta. bu sebeple de artık günümüzde din, bir ahlak sisteminden çok bir kimliği ifade etmeye başlamış.
haliyle günümüzde bazı akademisyenler "lan yoksa weber'in dönemine geri mi dönüyoruz?!" demeye başlamışlar.
marx'ın das kapital'de belirttiği üzere apres moi le deluge, tek tek her kapitalistin ve her kapitalist ulusun parolasıdır. artı değeri katlayarak kendini büyütmek zorunda olan sermaye; bunu ancak, endüstriyel kentlerdeki işçi yığınlarının sadece emeğini değil ek olarak zamanını, sağlığını, kanını, enerjisini, psikolojisini kısaca bütün beşeri fakültelerini iline kemiğine kadar sömürüp işi bittikten sonra da bir kenara atmak yoluyla başarabilir: çünkü ne de olsa her dönem alttan gelen yeni kuşaklar, kırdan kente göçen yığınlar, sermaye için gereken yeni ve taze toplumsal emek arzını tahkim edecektir. bu çelişkinin kaynağı ise kapitalistin (sermayedârın) kişisel olarak ''ahlaksız'' ve ''açgözlü'' olmasında değil sermayenin günbegün, anbean kendini büyüterek merkezileşmesini zorunlu kılan serbest rekabet yasalarının kalbinde yatmaktadır.
hiç ineğin yoktur. ineğin olmadığı için de sabah 8-akşam 4 bir işe girersin. işten kazandığın parayla bakkaldan süt alırsın. süt ne ara inekten sağıldı, ne ara kartona dolduruldu, ne ara raflara dizildi, inek niye x kişisinin mülkiyetinde vs vs. bunları oturup düşünüp algılayana kadar bir bakmışsın ki diğer gün başlamış, işinin başına geçersin. hoooop başa döndük. tüm bu süreçler beraberinde yabancılaşmayı getirecektir.
bilinenin aksine sosyalizm; devletçilik değil, toplumculuktur. buna rağmen de sosyalizmde yine ineğin yoktur çünkü inekler tüm topluma aittir. ama senin süt almak için yine sabah 8-akşam 4 çalışman gerekir... toplum tek tek bireylerden oluştuğu için ve bu toplumun inşasında senin bir iraden olmadığı için, toplumu inşa edenler aslında ineklere -ve diğer her şeye- sahiptir ama ''her şey toplum için'' falan diyerek bunun üstünü örterler. burada da, -kapitalizmde olduğu gibi- kendini günden güne üreten bir döngü vardır ve sen bu döngünün içinde toplumun nasıl inşa edildiğini, bu inşadan kimlerin nasıl fayda sağladığını falan sorgulayacak kadar imkan bulamazsın. sorgularsan da akibetin iyi olmaz. (bkz: gulag)
komünizmdeyse artık özel mülkiyet, para, devlet, sınırlar ve işbölümü kalkmıştır, toplum da en ufak parçasına kadar dağıtılmıştır. artık toplum yerine gönüllü birlikteliklere dayalı kurdukları komünler (müşterekler) vardır... istediğin bir komün'e katılabilir, yahut gönüllü kişileri bulup yeni bir komün kurabilirsin. bir ineğin olup olmayacağı ise tartışma konusudur.