alfred nobel’in 27 Kasım 1895 tarihinde paris’te yazdığı ve 30 Aralık 1896 tarihinde Stocholm’de açıklanan vasiyetnamesi üzerine kendisi tarafından kurulan bir derneğin insanlığa hizmet edenlere verdiği ödüldür.
Her yıl 7-14 Ekim tarihleri arasında verilir.
İlk Nobel ödülleri 1901 tarihinde verilmeye başlanmıştır.
Bu ödüller her Bilim dalı için ayrı bir komite tarafından verilir; fizik, kimya alanındaki ödüller İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi tarafından, fizyoloji veya tıp alanındaki ödüller Karolinska tarafından, edebiyat alanındaki ödüller de Norveç Nobel Komitesi tarafından vermektedir. Norveç parlamentosunda, İsveç Akademisinden seçilen beş kişilik bir kurul da barış alanındaki ödülü verir.
Bu ödül nedir derseniz; bir madalya, bir diploma ve yıllar içinde değişen miktarda para ödülüdür.
Alfred nobel’in belirlediği dallarda verilen bu ödüllere 1968 yılında İsveç Bankası Alfred Nobel anısına bir de “iktisat ödülü” eklemiştir.
Kimileri için prestij getiren, kimileri için buram buram cinsiyet kokan, ırkçı ödül; kimileri için de politik bir numara.
İlk 1901 yılında insanlığa en büyük yararı sunan bilimsel çalışmaları teşvik etmek amacıyla beş dalda (fizik, kimya, fizyoloji veya tıp, edebiyat ve barış) ödül verilmeye başlanmış. Alfred nobel böyle vasiyet etmiş, 31 milyon isveç kronu değerindeki arazisini bir vakfa bu amaç için bırakmış. bu mal varlığını da icat ettiği dinamit üretiminden elde etmiş. Bir Silah üreticisinin başlattığı dünyaca bilinen ödülün barış adına dağıtılması da ironik(!) Ailenin isteği üzerine barış ödülü norveç'ten verilirken diğerleri isveç'ten dağıtılıyor.
2020 yılı için 10 milyon İsveç kronu belirlenmiş.(kaynak: nobelprize.org) (bugün itibariyle 1 isveç kronu=0,90 ₺). Ödül parası bir dalda en fazla üç kişiye pay edilebiliyor.
Komitesinin cinsiyetçi olduğu eleştirilerini yapanlarsa bu düşüncelerini, bugüne kadar verilen 900 küsür ödülün sadece 51 tanesinin sahibinin kadın olmasına dayandırıyorlar. 2019'da komite, astrofizikçi ( gbkz: vera rubin)'in çalışmalarını görmezden gelindiği için meslektaşlarının eleştiri oklarına hedef olmuş. Vera rubin, çalışmaları ile karanlık maddenin varlığını doğrulamış. 2020'de bu iddiaları yalanlamak için olsa gerek fizik alanında andrea ghez, kimya alanında emmanuelle charpentier ve jennefer a. Doudna, edebiyat alanında louise glück ödüllendirilmiş.
Komitenin tartışmalı gandi kararlarından da bahsedelim. ölümünden önce 4 kez aday gösterilmiş ancak ödül verilmemiş. En son 1948'de aday gösterilmiş ama bundan bir kaç gün sonra öldürülmüş. Yaşayan uygun bir aday olmadığı değerlendirmesi ile o yıl da ödül alamamış. Daha sonra 1989 yılında verilmiş ödül.
İlk aday gösterildiği 1937 yılında nobel danışmanı prof. Jacob worm-müller raporunda gandi için "o bir özgürlük savaşçısı ve dikdatör, idealist ve milliyetçi" demiş. ingilizlere yönelik, şiddet içermese de bazı kampanyalarının takipçilerince şiddet ve terör eylemine dönüşeceğini düşünmesi gerekiyormuş(!) sömürdükleri toplumlar sayesinde ekonomik refahı yakalamış ingilizlere karşı lütfenci olmalıymış hintliler. Gandi'yi aşırı hint milliyetçisi bulduğu için ideallerini evrensel bulmamış. Sonrasında 1938 ve 1939'da tekrar aday gösterilmiş ancak yine verilmemiş. Emperyalizm muhalifi, özgürlükçü olduğu için vermedik ödülü diyecek değillerdi ya(!)
1926'daki hatalı seçim de şöyle: Johannes fibiger, bir parazit solucanın farelerde kansere neden olduğunu iddia ettiği için tıp alanında ödül almış. Fibiger için küçük ama insanlık için büyük adım onurlandırılmış. Ancak sonraki yıllarda yapılan araştırmalarda solucanların kanser yapma yeteneğinin olmadığı anlaşılmış. Bu hatadan sonra komite, francis peyton rous'un virüslerin neden olduğu kanser çalışmasına şüphe ile yaklaşmış. Rous da hayal kırıklığı yaşayarak üniversiteden ayrılarak bilim adına çalışma yürütmeyi bırakmış. Yıllar sonra rous'un bulguları üzerinden ilerleyen araştırmacılar Rous sarkom virüsü üzerindeki çalışmalara yoğunlaşmış ve bu virüsün kansere neden olduğunu doğrulamış. Mızrak çuvala sığmayınca komite rous'a 1966 yılında ödülü vermek zorunda kalmış. kynk: sarkac.org)
İnsanlığa büyük yarar sağlayan başka bir çalışmaya daha ödül... O çalışma da Fransız kimyager victor grignard'ın geliştirdiği zehirli gaz. Bu zehirli gazlar 1. Dünya savaşında kimyasal silah olarak kullanılmış.
Geçmiş vukuatlara bakılınca Adil veya doğru kararlarla dağıtılmağı iddiaları haksız da sayılmaz. Bilim dünyası son zamanlarda modası geçmiş bir ödül olarak da anmaya başlanmış. yapay zeka çalışmalarının değerlendirilmemesi de sanki bunu destekliyor, ne dersiniz? Referans alınacak prestiji kalmamış gibi.
En bilineni "dinamit" olan, 50'den fazla patentin sahibi, o dönemin ünlü top, mühimmat ve silah fabrikası olan Alfred Nobel'in tesis ettiği ödül. Nasıl başlamış?
Alfred'in abisi Ludwing 1888 yılında öldüğünde, bir fransız gazetesinin kendisiyle abisini karıştırarak "daha çok insanı, daha ucuza ve çabuk öldürmenin yollarını bularak zengin olan, ölüm tüccarı öldü" gibi bir haber yapması sonrası, beni öldükten sonra böyle mi hatırlayacaklar? diye üzülüp, endişelenmesiyle, 1895 yılında bir vasiyet hazırlayarak parasının büyük bir bölümünü "nobel ödülleri" verilebilmesi için fona aktarıyor. işe yaramış görünüyor.
