düşünme, insan beyninin bir fonksiyonu, bir faaliyetidir. düşünce ise, bu etkinliğin ürünlerine, yani dile getirilen önermelere ya da ifadelere denir. düşünce hürriyeti denince, düşüncenin oluşumuna imkan veren haber alma ve öğrenme özgürlüğü, bu özgürlüğün sağlandığı ortamda oluşan düşünce ve kanaatlerden kınanamamayı ifade eden kanaat özgürlüğü ve bu suretle sahip olunan düşüncenin açıklanması, yayılması özgürlüğünü birlikte anlamak gerekmektedir. bu üç husus, aynı zamanda düşünce özgürlüğünün temel esasları olarak kabul edilir.
bu bağlamda şu kavramlar üzerinde durulmalıdır:
-haber alma ve öğrenme hürriyeti -kanaat hürriyeti -düşünceyi açıklama hürriyeti
haber alma ve öğrenme hürriyeti, düşüncenin oluşum öncesi dönemine ilişkindir. düşünce sahibi olabilmek için kişilerin bilgi kaynaklarına hür bir ortamda ulaşabilmeleri, seçme yapabilmeleri ve bunlardan istedikleri sonuçları çıkarabilmeleri gerekir. bu bakımdan haber alma ve öğrenme hürriyeti, düşünme ve kanaat oluşturma imkanı sağladığı için düşünce özgürlüğünün en önemli unsurudur.
kanaat hürriyeti, haber alma ve öğrenme özgürlüğünün güvence altına alındığı bir ortamda oluşan felsefi, dini, siyasi, ekonomik vs. hangi alanda olursa olsun bireyin edindiği bilgileri arasından doğru olduğuna inandığı görüşleri seçmesini, tercih edebilmesini ve bunlardan ötürü kınanamamayı ifade eder. bu hürriyet sayesinde kişi, herhangi bir düşünceye sahip olmanın sonuçlarına karşı açıklama öncesinde korunmuş olmaktadır. kanaat hürriyeti "açıklamaya zorlanamama" güvencesinden dolayı, konuşmama hürriyeti olarak da nitelendirilmektedir.
düşünceyi açıklama hürriyeti ise, düşüncenin dışa vurulma safhasını ifade eder. düşüncenin fonksiyonunu ifa edebilmesi, statik halden dinamik hale geçmesi onun dışa vurulmasına bağlıdır. açıklama hürriyeti olmadıkça düşünce edinmeye yarayan hürriyetler ve kanaat hürriyeti fazla bir anlam taşımaz. insan zihnine hapsedilmiş, dışa vurulma şansına sahip olmayan bir düşünce, sahibini mutlu etmez, hatta ona elem verir. bu bakımdan düşünce özgürlüğünü, açıklama özgürlüğünden ayrı değerlendirmek mümkün değildir. burada sözü edilen açıklama kavramına; düşünceleri savunma, başkalarına anlatma, yayma, telkin ve tavsiyelerde bulunma, propaganda gibi eylemler de girer.
peki düşünce hürriyetinin sınırlandırılması, sınırlandırma sebepleri ve sınırlandırma kriterleri nelerdir?
kötüleyici, aşağılayıcı, tahkir edici, bilimsel değerden yoksun, sanatsal yönü bulunmayan sırf ar ve haya duygularını incitmek amacı güden beyan, açıklama ve ürünleri; düşünceyi açıklama özgürlüğünün kapsamına sokamayız. bundan başka, hukuk düzenini, hukuka aykırı yöntemlerle; şiddet kullanarak değiştirmeye, yıkmaya, tahrik ve teşvik eylemleri ile genel olarak suç işlemeye tarik eylemleri, teknik nitelemeyle zarar neticesi doğurmaya elverişli tehlike eylemleri, düşünceyi açıklama özgürlüğünün kapsamında değerlendirilemez.
aihm'ye göre sınırlandırma sebepleri şunlardır:
milli güvenliğin, toprak bütünlüğünün korunması, amme emniyeti ve suçun önlenmesi, kamu düzeninin korunması, genel sağlığın, genel ahlakın, başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli haberlerin ifşasına mani olunması, adalet kuvvetinin üstünlüğünün ve tarafsızlığının sağlanması. bu sebepler gerekçe gösterilerek düşünce hürriyeti kısıtlanabilecektir ancak, bu kısıtlama dar yoruma tabi tutulmalıdır. zira özgürlük esas, kısıtlama ise istisnadır.
doğrusu "ifade özgürlüğü"dür. öbürünü engelleyecek teknoloji gelişmedi henüz.
şiddete ve lince özendirmediği sürece (nefret söylemi) sonuna kadar savunulması tüm hak ve özgürlüklerin temelidir. sırf alındınız, değerlerinize ters geldi, ruhunuzu incitti diye bir ifade "nefret söylemi" olmaz bu arada.
Yaşaması çok zor bir özgürlük mahalle baskısı, dışlanmak korkusu, ahlak kuralları olgusu, kuralları elinde tutanların korkusu yüzünden asla tam anlamıyla hayatımıza entegre edemediğimiz bir olgu. Örneğin kendi düşüncemi burada özgür bir şekilde aktarabilirim amma belirlenen kurallar içinde hayatımızın her alanında kısıtlamaya maruzuz çünkü.
düşünce olmadan düşünce özgürlüğünden bahsedilemez.
her ifadenin, beyanın ve dışavurumun düşünce olmadığını kabul edecek olursak kişinin, özgün üretim sürecinden geçmemiş düşünülmüş şeyleri dışarıda bırakıp anlamı daraltarak (bu anlamı hukuki zeminde daraltmamak tavsiye olunur) düşünce özgürlüğünün olmadığından yakınanlara bir daha dönüp baktığımızda görmekteyiz ki düşünce özgürlüğü, yalnız özlenmekte olan bir hürriyet alanı değil bir anlamda da düşünmeyiş tembelliğine ve otomatikliğe geçirilen güzide bir kılıf.
hal böyleyken, düşünce özgürlüğünün var olmayışından yakınan kişilerin sıklıkla otoriter ve/veya totaliter rejimleri arzulayan kimselerden çıkıyor oluşunu da bu garip çelişkiyi daha rahat anlamamıza yarayacaktır. yine bu çevrelerce şeytanlaştırılan (veya gerçekten de şeytan olan, mühim değil) batı'nın, her fırsatta bir çift laf edilecek tıynette oluşuna karşın başları sıkıştığında sığındıkları ilk liman olup beklenen 'medenî' tepkiyi göstermediğinde taşlanan ilk durak olması da bu kimselerin çelişkili yaşantılarının özeti olmuştur.
özgür düşünceyi bir alışveriş merkezinin sigara içme alanı olarak düşünebiliriz. bu alan ne kadar genişse o kadar özgürüz. herhangi bir kısıt yoksa da her daim sigara dumanı soluma ihtimalimiz olur. yine de bu korkunç analojiye tekrar baktığımızda, avrupa ve rusya'da entelijansiyayı bitiren, tek tip hürriyet türküleri söyleten çabuk tükenmiş rejimler düşünüldüğünde kısıtlı olanla olmayan ihtimallerin hangisinde özgürlüğe bir müdahale (yahut daha fazla müdahale) olduğunu sorgulayacağımızı düşünüyorum.