3,4-metilenedioksi-N-metilamfetamin yani bilinen adıyla ecstasy. İlk kez 1912'de Alman ilaç firması Merck tarafından Darmstadt'ta sentezlendi. 1970'lerde chicago sokaklarına düşmesine kadar insan üzerindeki etkileri hakkında çok da bir çalışma yoktu. kendisi bir serotonin ateşleyicisi ve geri alım inhibitörü olduğundan antidepresanlarla aynı kategoride inceleniyor. zaten ilk çalışmalar travma sonrası stres bozukluğu, anksiyete, kronik hastalıkları olan hastalarda endişe tedavisinde kullanılmayı düşünülmüş ki şu aralar empati yoksunluğu gösteren içgörü sahibi olmayan antisosyal kişiliklerde şizofreni hastalarında kullanılması tekrar gündemde. mdma'in etkilerinden en göze çarpanı insanda arkadaşcanlılığı, sevecenliği arttırması, empati yeteneği kazandırabilmesi.(1) bu açıdan otizmde bile kullanılabileceği söyleniyor. gene 2010'da Journal of Psychopharmacology mdma'in diğer yolları tüketmiş post travmatik stres bozukluğu olan hastalarda hayat konforunu arttırabileceğini, semptomatik tedavisinde kullanılabileceğini söylemiş(2). döndük şimdi tekrardan başa. zaten maddenin ilk kullanım amacı buydu ama psikiyatrik tedavi değil eğlence amacı ile kullanılması, istismar edilmesinden sonra kullanımları kaldırılmıştı.
ekztazinin duygudurum üzerinde ciddi etkileri var. etkilerini kabaca şu şekilde anlatalım. ilaç oral yolla alındıktan sonra etkisi 30-40 dk içinde başlıyor ve 3-4 saat sürüyor. bu süre zarfında, hareketlilik artıyor, bruzim (çeneyi sıkma, dişleri sıkma), horizontal nistagmus (göz titremesi, vertigo hastalarında da görülür), sevgi pıtırcıklığı gibi etkiler ortaya çıkıyor. erkeklerde erektil disfonksiyon yani sertleşme problemi de yapıyor ama idrar yaparken boşalma olan bildirilmiş vakalar var. bunu basit bir fizyoloji ile açıklamak mümkün. otonom sinir sistemimizin iki parçası var: sempatik ve parasempatik. sempatik etkiler kaç ya da savaş etkileri. gözler büyüyor kalp hızla çarpıyor vs. parasempatik aktivite ise özetle tv karşısında göbeğinizi kaşıdığınızdaki haliniz. gayet rahat kalp atım hızınız düşük göz bebekleri küçülmüş. şimdi mdma sempatik aktiviteyi artıran noradrenalin deşarjı yapıyor. yani göz bebekleriniz büyüyor kalp atımınız artıyor. sempatik aktivitelerden biri de boşalma. gel gelelim ereksiyon ise parasempatik bir aktivite. o sebeple çükümüz kalkmıyor ama boşalma görülebiliyor.
beyin üzerinde temporal lob ve medial frontal lob arasındaki akvitiyi azaltırken amigdala aktivitesini artırıyor ki anksiyete rahatsızlığında bunun tam tersi gözüküyor. bunun üzerine zaten aksiyete tedavisinde kullanılması öngörülüyor. beynin hafıza ve duygu alanlarından sorumlu bölgelerindeki kan akımını azalttığı için de post travmatik stres bozukluğu tedavisinde kullanılması gene mantıklı bir hal alıyor(3). gerçi bana beynin herhangi bir bölgesindeki kan akımını azaltması fikri hiç masum gelmiyor. ayrıca hangi ilaç damar spesifik olabilir anlamak güç.
yazıda sürekli olumlu bir şeymiş gibi bahsettik ama bir çalışmada hali hazırda serotonin geri alımını inhibe ettiği bilinen mdma'in transport bozukluklarının uzun süreli kullanımda beyin fonksiyonlarında bozulmaya yol açtığı, bilinç bozuklukları yaptığı ortaya çıkmış. mdma özellikle serotoninin üretildiği raphe nukleusuna etki ettiği gösterilmiş.(4) daha can alıcı bir çalışmada ise uzun süreli kullanımında beyin gri maddesinde 6.5 yıl içerisinde %5 hipokampüs hacminde ise %10 azalma gösterilmiş. bildiğin beyin erimiş diyebiliriz. ileri vakalarda alzheimer bulguları ortaya çıkabilir diye de ekliyorlar. (5) uzun süreli etkilerini araştıran bir diğer çalışma ise hastaların karar verme mekanizmaları üzerine odaklanmış. bunlar hakkında yapılan 12 çalışmayı derleyen bir review'a göre 5 tanesi uzun süreli kullanan hastaların genelde riskli tercihler yapmaya eğilimli olduğu diğer çalışmalarda ise bir fark olmadığı gösterilmiş. daha önceki çalışmalarda gösterilen beyin dokusu azalmasını pek de açıklamıyor bu. bu kadar büyük kaybın sonrasında ciddi bilişsel bozukluklar beklenirdi. hatta hafıza sorunları bile yapmadığı gösterilmiş. gayet normal gruptan farksız çıkmış uzun süreli kullanan vakalar(6). bu ilacın en büyük sıkıntısı yapılan çalışmaların çok dar gruplarda yapılıyor olması. o sebeple araştırmacıların isteğine göre sonucu etkiliyorlar biraz bence.
özetle ilaç istismarı korkusu sebebi ile hala daha yeterli çalışma yapılamamamış olsa da anksiyete post travmatik stres bozukluğu olan hastalarda kullanımına ılımlı bakılıyor. ilaç üzerine atılan beyin dokusundaki atrofi etkisi ise çok da anlamlı bir çalışma olmadığı gözüküyor. beyin üzerinde bir antidepresandan farklı bir etkisi olduğunu düşünmüyorum. fizyolojik bir bağımlılığı, yoksunluk sendromu da bildirilmemiş ama psikiyatri servislerinde ciddi psikojenik bağımlılığı olan hastalar var. sizi iyi ve mutlu etme etkisi çok dramatik olduğundan, yani ilacı içtim yarım saatte mutlu oldum fikri yüzünden ciddi psikolojik bağımlılık yapıyor. tıpkı kokain gibi. hatta kokain burundan kullanıldığında bile anında başlıyor etkisi. psikojenik bağımlılığı daha kuvvetli.
Kaynakça: 1. Gillinder Bedi, David Hyman, Harriet de Wit. Is Ecstasy an 'Empathogen'? Effects of ±3,4-Methylenedioxymethamphetamine on Prosocial Feelings and Identification of Emotional States in Others. Biological Psychiatry, 2010; 68 (12): 1134 DOI: 10.1016/j.biopsych.2010.08.003 2. The safety and efficacy of ±3,4-methylenedioxymethamphetamine -assisted psychotherapy in subjects with chronic treatment-resistant posttraumatic stress disorder: the first randomised controlled pilot study. Journal of Psychopharmacology, 19th July 2010 3. The Effects of Acutely Administered 3,4-Methylenedioxymethamphetamine on Spontaneous Brain Function in Healthy Volunteers Measured with Arterial Spin Labelling and Blood Oxygen Level-Dependent Resting-State Functional Connectivity. Biological Psychiatry, 2014 4. Meta-analysis of molecular imaging of serotonin transporters in ecstasy/polydrug users. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 2016 5. Preliminary evidence of hippocampal damage in chronic users of ecstasy. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry, 2011 6. Verbal Memory Impairment in Polydrug Ecstasy Users: A Clinical Perspective. 2016