latince “makineden tanrı” anlamına gelen, karmaşık, içinden çıkılamaz ve çözülemez bir hale gelmiş olaylara aniden ve beklenmedik bir şekilde çözüm sağlayan kişi veya şeydir.
bu terim ilk olarak antik yunan ve roma dramasında kullanılmıştır. tiyatroda mitolojik tanrıları oynayan oyuncuları göğe ait bir unsur ve gökten iner gibi göstermek amaçlı kullanılan makaralı vinç, terimin adını almasını sağlamıştır. bu dramatik cihaz veya kişi, sophokles, eshilos, euripides gibi antik yunan’ın büyük tragedya yazarlarının oyunlarının çoğunda ilahi bir müdahale ile bir krizi çözer şekilde görülür.
o çağlardan beri deus ex machina’da umutsuzluk ve beklenmediklik esastır. umutsuz anlardaki beklenmedik kurtarıcı ve kaostan düzen getiren imkansız bir olayı temsil eder. iyi bir şeyin, en az beklendiği zamanda yaşanması da diyebiliriz. bunun için önce karmaşık bir durum yaratılır. bu karmaşık durum, giderek daha içinden çıkılmaz bir hal alır ve sonunda okuyucu veya izleyici kötü ama mantıklı bir son beklemekteyken her şey olması gerekenden daha kolay, daha ani ve genellikle hikayeyle alakası olmayan yapay bir unsur ile ama tam zamanında çözüme ulaştırılır. genelde hikayenin sonlarında, zor durumda kalan ana karakter veya karakterleri kurtarmaya hikayeyle doğrudan alakası olmayan biri veya birilerinin gelip olayı çözmesi, bir alet veya olayın senaryo akışı içinde beklenmedik bir yerde ve ani bir şekilde ortaya çıkması mesela anlatıcının bir anda uyanıp her şeyin bir rüya olduğunu anlaması şeklinde olabilmektedir. bu durum çoğu yazarın hikayeyi yeteri kadar düşünmeden planladığını, bir noktadan sonra tıkandığını ve çaresizlikten her şeyi tuhaf ve okuyucuyu tatmin etmeyecek bir şekilde sonuçlandırmaya başvurulduğunu düşündürmüş ve bu yönüyle eleştirilmiştir ki özellikle doğaçlama oyunlarda işlerin sarpa sardığı kaba tabirle sıçıldığı anlarda başvurulan bir yöntem olmuştur. felsefede de benzer olarak bu kavram filozofların çözemeyeceklerini düşünerek cevap bulamadıkları şeyler karşısında ilahi bir gücü ortaya atmak yoluyla işin içinden çıkmaları durumunu açıklamaktadır. günümüzde deus ex machina’ya mizahi amaçlar doğrultusunda bilinçli olarak da başvurulabilmektedir.
edebi eserler, sahne sanatları ve filmler haricinde bu kavramla birçok yerden bağ kurulabilir. örneğin islam inanışına ait hızır mitine tekabül ettiği söylenebilir. aynı zamanda islam dininden başka birçok dinde ve inanışta da kendine yer edinen ibrahim’in oğlunu kurban etmek üzereyken o anda gökten inen koç hikayesi de dinlerdeki pekçok deus ex machina örneği arasından yalnızca biridir. zaten kavramın da hızır, tepeden inme, beklenmedik zamanda yetişen bir güç, hızır gibi yetişen yardım, hızır gibi yetişen biri ya da bir yardım, beklenmedik biçimde yetişen yardımcı güç gibi anlamları da bulunmaktadır.