amerikan sosyolojisinin türkiye'ye olan etkisiyle ortaya çıkan sosyolojik ekoldür.
*bu yazıyı herzamanki gibi kendim yazmamla birlikte, ankara ekolü temsilcilerinin, köy-şehir çalışmalarıyla bağlantılı kısımlarında bir arkadaşım zamanında bu yazıma ekleme yapmıştır.
■ herkesin bildiği üzere yurt dışına gidip orada gördüğü olumlu etkenleri türkiye'ye yansıtmak istemeyen var mıdır? yoktur. işte batılı devletlerde öğrenim gören ve memleketlerine dönen bilim insanları, genellikle doktora yaptıkları devletlerde egemen olan bilim anlayışını ve ekollerini ülkelerine aktarmaktadırlar. bu yazı da amerikan sosyolojisinin türkiye'ye aktarımıyla ilgilidir.
★ abd'de doktora yaparak türkiye'ye dönen niyazi berkes, behice boran, ibrahim yasa ve daha sonra mübeccel b. kıray gibi sosyologlarda da bu eğilim gözlenmiş ve bu sosyologlar türkiye'de amerikan sosyoloji anlayışının temsilciliğini yapmışlardır.
★ 1930'dan sonra daha çok almanya tercih edilirken, daha sonra ilgi abd'ye kaymıştır.
★ amerika'dan döndükten sonra dil, tarih ve coğrafya fakültesi sosyoloji kürsüsü'nü oluşturan ankara ekolü sosyologları, amerika'daki düşünceleri türkiye'de uygulamaya koymuşlardır.
★ türkiye'de ise kent sosyolojisinden çok köy sosyolojisi çalışmaları yürütülmüştür. köy çalışmalarına ağırlık verilmesi, türkiye'nin kendine özgü koşullarından kaynaklanan bir durumdur. zira o dönemlerde kırsal nüfus, kent nüfusuna oranla fazladır. köy çalışmalarının yanında 1940'larda kent sorunlarına yönelik çalışmalar da yürütülmüştür.
★ alan araştırmasına dayalı yapısal işlevsel yaklaşımın ülkeye girmesiyle beraber fransız ve alman sosyoloji anlayışlarıyla birlikte üçüncü bir anlayış da ülkedeki bilim camiası tarafından benimsenmiştir.
★ ankara ekolüne göre, almanya'da doktora yapan hocaların çoğu ırkçıdır. istanbul ekolünü oluşturan sosyoloji hocaları ırkçı ve alman yanlısı değillerdir ancak onlar da ankara ekolünün değerlendirmesine göre, sosyoloji değil felsefe yapmakla meşguldürler.
★ bu ekole göre amerika'da değişik toplumsal koşulların varlığı nedeniyle burjuva demokratik toplum düzeni, avrupa'ya göre, amerika'da gerçek olmaya daha çok yaklaşmıştır. bu yüzden amerika'da marksist ve sosyalist düşünceler avrupa'daki gibi bir etkiye ulaşamamıştır.
★ kara avrupa'sındaki sosyolojinin bir gelişme göstermeyip, felsefeye bağlı kaldığını söylerler. diğer yandan amerikan sosyolojisi, tarih felsefesi engeli atlatmış, kendine özgü bir terminoloji geliştirerek sosyolojiyi daha nesnel bir bilim haline getirmiştir.
★ bu ekolün savunucularına göre, ampirizm ve pragmatizmden yana olmayı modernist-devrimcilik, teoriye ve tarihe önem vermeyi geleceksel-muhafazakarlık olarak değerlendirmişlerdir.
★ amerika'nın dünya hakimiyetini kesin bir şekilde ele geçirmesi de türkiye'yi kısa zamanda etkilemiştir. dolayısıyla 1940'ların resmi ideolojisine ankara ekolü çok daha yakındır.
★ amerika; siyasal, ekonomik ve askeri sistemleriyle türkiye'yi kontrol altına almadan, bilim anlayışı ile türkiye'ye girmiştir.
★ ankara ekoli sosyologları sadece amerikan sosyoloji anlayışına sayalı bir görüş benimsemedi. ideolojik bir mücadeleye giriştiler ve amerika'nın çıkarlarıyla ters düşen bu ideolojik görüşler, onların 1940'ı yılların sonrasında tasfiyesine neden oldu.
★ ankara ekolü sosyologları sosyoloji açısından aynı çizgide olsalar da ideolojik görüşleri farklıdır. örneğin; behice boran marksistken, yazi berkes daha çok kemalizm'in sol yorumuna yakın bir çizgidedir.
★ 1940'larda evrenselliği ve hür dünyayı amerika, ingiltere gibi ülkeler; milliyetçiliği ve ırkçılığı almanya savunmaktadır. bu ayrıma rağmen almanya'dan gelen yahudi ve sol eğilimli hocalar milliyetçi hocalar üzerinde etkilidir. dolayısıyla olay ikili ayrımların ötesindedir.
★ amerikan sosyoloji anlayışı, sosyoloji çalışmalarını sayılara dökmeyi, verileri istatistik teknikler kullanarak ortaya koymayı ve çeşitli tekniklerle sayıları konuşturmayı, sosyolojinin olmazsa olmaz bir kuralı haline getirmişlerdir.
★ kentler, amerikan sosyolojisi açısından önemlidir. zira amerikan göçlerle kurulan ve biçimlenen yeni kentler ülkesidir. geleneği olmayan, hızla göç alan ve veren kentler aynı zamanda pek çok toplumsal soruna da kaynaklık etmektedir. bu sorunları çözmek için sosyolojinin kullanılması göz önüne alındığında amerikan sosyolojisinin pragmatik bir yapıda olduğu söylenebilir.
★ amerikan sosyolojisinde psikolojik çözümleme önemlidir. psikolojiden birçok kavram ve problemi alarak bir anlamda bu iki bilimin tek bir bilim haline getirmeye çalışmışlardır.
★ amerikan sosyologlarının temel çalışma konularının başında sosyal değişme gelmektedir.
★ kuramlar daha çok küçük ve orta büyüklüktedir.
★ amerikan sosyoloji eğilimin oluşmasında bir diğer önemli yer tutan alanlardan biri de antropolojidir. etnik azınlıklar ve göçler abd için önemli bir konudur. ankara ekolü sosyologları da eğitimleri sırasında antropoloji biliminin sağladığı yararları öve öve bitirememişlerdir. türkiye'nin köy toplumsal ve kültürel unsurlarına, etnik ve dini yapısına antropolojik bir gözle bakmışlar ve sosyal antropolojinin kavramlarından geniş ölçüde yararlanmışlardır.
★ sosyolojiyi burjuva bilimi olduüu için eleştirirler. fakat amerikan sosyolojisinin övgüsünü yaparlar. onlara göre avrupa, comte'un öngördüğü sosyolojiyi gerçek kılamamıştır. sosyoloji, evrensel kurallar peşinde koşmalıdır.
★ avrupalı sosyologların görüşlerini ayrıntılı olarak bilirler ve eleştirirler. batı tipi kapitalizme, kapitalizmin bir ürünü olan faşizm ve ırkçılığa karşı keskin eleştiriler yaparlar.
★ ankara ekolünün sosyolojik araştırmadan beklentisi, farklı zaman ve mekan koşullarında, çeşitli toplum tiplerinde, doğa-insan arası ilişkilerin farklılıklarını ortaya koymak ve sosyal değişme kapsamında kurumların değişme yönü ve ölçüsünü belirlemektir.
★ ankara ekolünün köy çalışmalarını yalnızca köy çalışmaları olarak görmek hatalıdır. bu ekole mensup sosyologların temel amacı toplumsal yapının ve değişimin dinamiklerini ortaya koymak ve batı ile bütünleşmenin yol haritasını çıkarmaktır.
★ niyazi berkes'in çalışmalarında ortak hedef, türk köyünün değişime açık olup olmadığını kanıtlamaktır.
★ ankara ekolüne göre, şehir medeniyetinin ürünü olan modern teknikler köylere girmedikçe köylerimizin madsi ve manevi olarak ani bir değişme göstermesi olanaksızdır.
kaynaklar ve derin okumalar:
1. türkiye'de amerikan sosyolojisinin etkisi: ankara ekolü ve köy-şehir çalışmaları