2. dünya savaşı sonrası sessizce dağılmış uluslararası oluşum. sürekli ingiltere, fransa gibi devletlerin etkisinde kalmıştır ve 2. dünya savaşı öncesi sorunları çözememiştir.
ikinci dünya savaşı çıktığı için kendini feshetmiştir. çünkü amacı dünyada bir savaş çıkmasını engellemektir.
mançurya olayı sonrası japonya'ya nota vermiş, bunun üzerine de japonya bu cemiyetten ayrılmıştır. bu da japonya'nın yine kendisi gibi milletler cemiyeti üyesi olmayan almanya ile yakınlaşmasına sebep olmuştur. daha sonra ver elini ikinci dünya savaşı.
milletler cemiyeti, woodrow wilson'un en büyük hayallerinden birisi olsa da işleyiş olarak belki de en büyük hezimeti olabilir.
"bir iki hafta sürecek canııım" diyerek başlayan ama 1914-1918 arasında katılan tüm devletlerinin canına okuyan bir savaşın sonrasında "biz savaşınca sapıtıyoruz" diyen bir avrupanın sahnenin arkaplanında olduğunu düşünerek konuya bakmamız gerekiyor. Wilson başkanlığındaki amerika birleşik devletleri lusitania transatlantiğinin alman denizaltıları tarafından batırılması ve almanların meksika'ya yardım sözü veren zimmerman telegrafının ifşa edilmesi ile "dünya demokrasi için güvenli hale getirilmeli" diyerek savaşa giriyor.
savaş sonrasında ise wilson zafer kazanan bir lider olarak kendi düşüncelerini yaymaya ve gerçekleştirmeye çalışıyor doğal olarak. adam "sizin o denge politikalarınız yüzünden böyle oldu. gizli anlaşmalarla, birbirinize karşı müttefikliklerle eski ve habis bir düzeni yarattınız" diyor basitçe. güç dengesi kavramı demokrasi veya barışı değil de devletlerin egemenliğini koruyan bir şey olduğu ve bir devletin diğerlerine baskın olmasını hedeflediği için konunun gittiği yer egemen devlet kavramının yokedilmesi. ama wilson bu kavramın yokedilemeyeceğini kabul ederek işe başlıyor. devletler yokedilemese de güçleri kanunlar ve kurumlar yardımıyla kontrol altına alınabilir diyor. nitekim 1918 ocağında amerika birleşik devletlerinin savaşa neden girdiğini ifade eden wilson ilkelerinin 14.sü tam da bununla alakalı oluyor. nitekim wilson güç dengesi ekseninde giden uluslararası sistemi kollektif güvenlik şemsiyesi altında tekrardan ifade etmek istiyor.
bu nasıl olacak peki? wilson diyor ki devletler: - saldırganlığı illegal ilan ederek, savaşı yasaklayabilir - olası bir saldırgana karşı saldırmayan ülkelerden oluşan bir koalisyon oluşturarak saldıran ülkeye karşı daha büyük bir güç olabilir - caydırıcılığın işe yaramayıp saldırganlığın olduğu durumlarda tüm devletler saldırganı cezalandırabilir
kabul etmek lazım, wilson'ın "milletler kendi kaderlerini tayin edebilmeli" gibi söylemleri ingiltere, fransa gibi sömürgeci ülkeler tarafından "yav... töbe" şeklinde ele alınıyor ama yalandan da olsa üye oluyor ülkeler ve iyi kötü bir milletler cemiyeti süreci başlıyor. bu üye olma sırasında her ne kadar bu fikir wilson'un fikri olsa da amerika birleşik devletleri senatosu minik bir çalımla üye olmuyor - ki bu üye olmayış daha baştan cemiyetin kredibilitesini bayağı düşürüyor.
başlıyor başlamasına da cemiyet ilk kurulduğu zaman karşısında fransa ve alman garezi gibi bir durum var. Fransa karşısında tekrardan yükselen bir almanya görmek istemiyor. ortamda abd gibi bir dengeleyici olmadığı için ingiltere'nin desteğini almaya çalışıyor; ingiltere çok da ilgilenmiyor - yav at gibi güçlüsünüz, niye zayıf bir devlete karşı güçlü bir devletle birlik olalım ki gibi bir argümanla savıyor, hatta "hatırlatırız ki fransa'da benzer bir durumda kalmıştı ve viyana kongresi ile küresel sisteme sokulmuştu, benzer bir şeyi almanya için yapmak gerekiyor" diyerek fransa'nın çok duymak istemediği sözler sarfediyor. fransa bunun üzerine eski avusturya-macaristan imparatorluğu topraklarında kurulmuş olan yugoslavya, romanya ve çekoslovakya ile bir müttefiklik kuruyor.
alman tarafı ise versailles anlaşması ile çökmüş bir ekonomiye, "tüm savaşın sebebi sizsiniz" denilerek çakılmış bir savaş borcuna ve minicik bir orduya sahip. ekonomi çökük olunca borçlar ödenemiyor, fransa da aç gibi birliklerini almanların endüstriyel ruhr bölgesine göndererek "borcunuzu ödeyene kadar bizimdir buralar" çekiyor.
böyle bir başlangıçla zaten çok gitmeyeceği malum olan bu cemiyeti yıkan mançurya ve etyopya olayları oluyor. japonya 19. yüzyılın sonlarına doğru başarılı bir imparatorluk haline gelmiş halde. 1904'te rusya ile yapılan savaşı kazanmış, 1910'da koreyi sömürgeleştirmiş ve 1. dünya savaşında müttefikler tarafında savaşa girmiş bir devlet. tüm bu olan bitenden sonra "beni de büyük devlet olarak kabul edin" diyor ama avrupalı ve amerikalılar çok da umursamıyorlar bu isteği. 1919 paris barış konuşmalarında japonya'nın ırksal eşitliğin reddi teklifi reddedilip, 1920'de amerikan senatosunda japon göçmenleri dışlayan yasalar çıkartılınca ve ingiltere o döneme kadar gelen bilateral anlaşmayı iptal edince japonlarda "olm biz girmek isteyince bize karşı kuralları deniştiriyorlar" gibi bir algı oluşuyor.
1920lerdeki ekonomik kriz her ülkeyi vurduğu gibi japonya'yı da vuruyor. 1931 eylülünde japon ordusu mançurya'da demiryolu hattı üzerinde bir sabotaj tezgahlıyor ve bu olayı tüm mançurya'yı ele geçirmek için kullanıyor. "ya ben burayı koruma amaçlı şeettim" falan dese de Manchuoko adında japonya kontrolünde kukla bir devlet falan yaratınca çin dellenerek milletler cemiyetine başvuruyor. 1931 Aralığında Lord Lytton başkanlığında bir komiteyi mançurya'ya gönderiyorlar. Lytton "evet japonya böyle bir şey yapmış ve haksızsın" diyerek rapor döşüyor. bu raporun sonucunda "Manchuoko devletini tanımayalım ama yaptırım da yapmayalım" deniliyor ama japonya bu rapor onaylanınca "eeh başlarım cemiyetinize lan, nippon banzai!" diyerek ayrılıyor.
etyopya ise italya'da yönetime geçen mussolini'nin kuyruk acısından ortaya çıkan bir durum. etyopya (evet, evet etiyopya ben de biliyorum), italya'nın sömürgecilik zamanında olan bir saldırısını püskürtmüş - bu durum italyan faşolarının hiç hoşuna gitmiyor. her gece sabah kalkıp erekte bir halde "pax romana" diye bağıran bir insan grubu nasıl geçmişteki bir yenilgiyi kabul edebilir ki. neyse 1935 ekiminde italya etiyopya'ya giriyor. bu durum çok net bir saldırı olduğu için cemiyet italyan vetosunu "italyanlara ne gibi yaptırımlar uygulayacağız" başlıklı olağanüstü bir konferans düzenleyerek baypaslıyor ve bu konferanstan şu sonuçlar elde ediliyor:
- italya'ya askeri ürün ve malzemelerin satışı yasaktır - italya'ya borç falan verilmeyecektir - italya'dan ihraç yapılmayacak - kauçuk ve kalay gibi ürünler italya'ya satılmayacaktır
lakin italya hala petrol, çelik ve kömür alabilmekte, diplomatik olarak bir yaptırıma uğramamakta ve ingiltere suez kanalını italyanlara kapatmadığı için etiyopya'daki ordusuna yaldır yaldır destek verebilmektedir. kısacası bu yaptırımlar mussolini'yi çok da etkilememiştir. nitekim 1936 gibi hitler almanya'da yükselip "daha önemli sorunlarımız var burada arkadaşım" denilerek etiyopya'nın işgali hasıraltı edilmiş ve 1937 temmuzunda yapılan bu yaptırımlar da kaldırılmıştır. hoş gerçi ondan sonra cemiyet falan da kalmamış o ayrı da neyse.
böyle bir tarihçesi olan bir örgüttür milletler cemiyeti. akabinde 2. dünya savaşında avrupa "biz savaşınca hakkaten pis dağıtıyoz lan" diyerek içinde askeri bir parça da olan birleşmiş milletler'i kurmuştur ama onun ne kadar işe yaradığı da çok tartışmalıdır.
birleşmiş milletler'in atası olarak kabul edilebilecek, birinci dünya savaşı sonrası kurulmuş birliktir. birleşmiş milletler'den neden daha başarısız olduğu ise dolaylı olarak abd'deki irlandalıların ve lodge gibi isimlerin wilson ile çatışmaları, iki savaş arası dönemde imparatorluk dönemlerinden kalan yayılmacı politika geleneğinin hâlâ kırılamamış olması, ekonomik sebepler (örn: bazı güçlü devletlerin yokluğunda ambargoların pek fazla anlam ifade etmemesi, savaş sonrası finansal durumu iç açıcı olmayan ingiltere'ye bağımlılık vs.) ile açıklanabilir.
wilson ilkelerini herkes tarih derslerinden derhatır ediyordur. milletler cemiyeti'ni bu kadar hevesli bir biçimde savunan bir başkanı olan abd'nin neden milletler cemiyeti'ne üye olamadığını merak edenlere verilecek en kısa yanıt ise senatodur.
o dönemde senatoda versay antlaşması'nın abd'de kabul görmesine engel olan blok literatürde "irreconcilables" olarak geçer. bu grup homojen bir grup değildir. içinde güçlü bir cumhuriyetçi kanadın yanında, irlandalı ve alman kökenli bir karşıt demokrat gücü de barındırır.
wilson'ın irlanda kanadı ile arasının açılma sebebi ise irlandalıların wilson'ın kendisine ihanet ettiğini düşünmeleridir. ihanetten kastedilen, wilson'ın irlanda'daki ingiliz hakimiyetini sonlandırma hususunda harekete geçmemesidir. wilson, irlanda mevzusunda ulusların kendi kaderlerini tayin hakları konusunda beylik lâflar edip, kurduğu cümlelerin sonuçlarını düşünemediği için "sözünde durmayan adam" izlenimi yaratmıştır ki, bunun gerçekleşeceğini robert lansing tahmin etmiş, günlüğüne şu cümleleri yazmıştır:
"the more i think about the president's declaration as to the right of 'self-determination,' the more convinced i am of the danger of putting such ideas into the minds of certain races. it is bound to be the basis of impossible demands on the peace congress and create troubles in many lands. what effect will it have on the irish, the indians, the egyptians.... the phrase is simply loaded with dynamite. it will raise hopes which can never be realized." (bkz )
nihayetinde lansing'in öngörüleri gerçekleşmiş ve irlanda bloğu wilson'a sırtını dönmüştür. yine de wilson'a karşı çıkan blokların arasından en kalabalık olanı lodge'un bloğudur. lodge'un milletler cemiyeti konusundaki çekincesinin temel nedeni ise abd'nin milletler cemiyeti'nin zoruyla savaşa girebilecek olmasıdır. lodge ve takipçileri bunun dış politikadaki bağımsızlığı baltalayacağını düşündüklerinden ötürü antlaşma imzalamaya sıcak bakmamışlar, senatoda antlaşma tartışmasının sonlanmasını başarıyla sağlamışlardır. wilson'ın kötüye giden sağlık durumu da wilson'ın böyle güçlü bir muhalefete karşı mücadele etmesini güçleştirmiştir.
birleşmiş milletler ile kıyaslandığında, milletler cemiyeti'nin tek problemi abd'nin cemiyete katılmamış olmaması değildir. almanya ve sovyetler örneklerinin ilk etapta katılmamış olmaları milletler cemiyeti için olumsuz bir başlangıç teşkil etmiştir. sovyetler'in nedeni komünist rejimini muhafaza etme endişesi iken almanya 1926'de katılıp nazi partisinin güç kazanması ile 1933'de ayrılacaktır. (sovyetler'in üyeliği de 34'te başlayıp 39'da sonlanacaktır.)
ana organları konsey, genel sekreterlik ve meclis şeklinde tanımlanabilecek olan milletler cemiyeti'nin faaliyetleri isviçre'den yürütülmüştür. büyük güçlerin yokluğunda milletler cemiyeti yeni bir dünya savaşını engelleme gayesine doğal olarak ulaşamayacaktır. wilson'ın bu konuda meşhur bir sözü vardır:
"i can predict with absolute certainty that within another generation there will be another world war if the nations of the world do not concert the method by which to prevent it."
görüldüğü üzere yeni bir dünya savaşının çıkacağı endişesinde wilson haklı çıkmış olsa da, "bu milletler cemiyeti ne iş yaptı?" sorusuna başka cevaplar verilebilir. köle ve uyuşturucu ticaretinin bastırılması, yunanistan-bulgaristan veya isveç-fin örneklerinde olduğu gibi çeşitli anlaşmazlıkların çözümlenmesi cemiyetin başarıları arasındadır.
buna karşılık, milletler cemiyeti'nin başarısızlıkları özellikle italya'nın, japonya'nın ve fransa'nın işgalci dış politikalarına karşı gözlemlenmiştir.
