Bilmek zorunda olmadığımız bir şeydir. Bu dünyanın her yerinde böyledir. Ancak buna özel ilgisi olanın eleştirilmesi de saçmadır.
Bu başlığı açmamın önemli bir sebebi var. Ben sözlükte schopenhauer’un bir kitabı için bir başlık açmıştım. Başlıkta söz konusu kitabın türkçe ismini kullandım. Ama kısa bir süre sonra, bir uyarı ile girdinin başka bir yere taşındığını fark ettim. Meğersem sevgili moderatörümüz yazıyı, kitabın orjinal isminin başlığına taşımış. Gelgelim ki bu çok zararlı bir şey. Çünkü bu şekilde o kitapların isimlerini asla aklımızda tutamayız. Böylece kitapla ilgili bir şeyler yazmak isteyen onu rahatlıkla arayıp bulamaz da. Çünkü her dilde olduğu gibi türkçe'ye de yüzlerce dilden tercümeler yapılmıştır. Biz her dili bilemeyiz ki o dillerde yazılan kitapların isimlerini orjinal halleriyle bilelim.
Daha kısa olarak söyleyeyim. Herkes dostoyevskinin “suç ve ceza” kitabını bilir. Okumayanlar bile duymuştur. Ama samimi olalım kaç kişi bu kitabın orjinal ismini biliyor : Преступление и наказание Prestuplenie i nakazanie. Kendimizce bir telaffuza kalkmaya çalılırız latin harflerde. Ya şu rusça ibareyi nasıl telaffuz edecez. Rusça alfabeyi bile bilmiyoruz.
eserlerin adlarının türkçeleştirilmesinin bir standardı yok. örneğin kafka'nın malum kitabı farklı zamanlarda "dönüşüm" olarak da basılmış "değişim" olarak da. "theory of relativity" geçen eser adları düzgün "görelilik kuramı" dışında "görelilik teorisi" "relativite kuramı", ""relativite teorisi" gibi permutastonlarla çevrilmiş. bu, aynı eserin farklı kişilerin elinden çıkma baskılarında bile görünüyor.
sanılmasın ki bu sadece türkçe'ye ait bir sorun. kant'ın "Grundlegung zur Metaphysik der Sitten"inin hem "groundwork of metaphysics of morals" hem de "Foundations of the Metaphysics of Morals" diye basılmış halleri önümde duruyor. baktım daha farklı çevirileri de varmış.
durum buyken sözlüklerde eser başlıklarını özgün dilinde açıp, türkçe çeviri başlıklarından bakınız vermek standart olmuş. suç ve cezayı arayıp bulamamak gibi bir durum yok yani. başlık yönlendirme denilen sözlükler kadar eski bir yöntem var.
son olarak transliterasyonu bu durumla karıştırmamak lazım. kiril ile, kanji ile zaten başlık açılmıyor.
amerika'yı yeniden keşfetmemek adına bizim de benimsediğimiz kural.
niye böyle dedim, ekşi sözlükteki suç ve ceza başlığına bakarsanız anlarsınız.
aslında çok basit bir gerekçesi var. bir eseri orijinal ismi altında irdelerseniz, aynı eserin bir sürü farklı başlık altında irdelenmesinin önüne geçmiş olursunuz.
bu noktada tek bir eksik var sadece. o da şu, girdilerde eserin türkçesinden kimse bahsetmemiş ise o eserin hangisi olduğu bilinmeyebilir. onu da bu konuya dikkat çeken kesret'in önerisine istinaden minik bir geliştirmeyle sistem üzerinde çözmeyi planlıyorum şahsen.
Türkçeye tercüme edilmiş kitapların kahir ekseriyeti genel olarak tek bir adla tanınmıştır. Vadideki zambak, suç ve ceza, karamazof kardeşler, sefiller, yer altından notlar, savaş ve barış, diriliş, itiraflarım, babalar ve oğullar, ilahi komedya, denemeler, kapital, yabancı, budala, kumarbaz ve daha aklıma gelmeyen bir dünya kitap… bunlar on yıllardır farlı mütercimler tarafından defalarca tercüme edilmiş ve yayınevleri tarafından da defalarca basılmıştır. Kısa bir araştırma yapan herkes görecektir ki hemen herkes bu kitapları aynı isimle tercüme etmiş, aynı isimle basmıştır. Genel olarak bir kitap ilk tercüme edenin vermiş olduğu isimle tanınır ve daha sonra gelenler bir daha tercüme edecek olurlarsa aynı ismi kullanırlar. Aslında bu esas olandır. Çok nadir olarak yukarda @son kurt adam ın belirttiği durum yaşanır ve bu birden fazla isim meselesi çoğunlukla felsefi kitaplarda ve akademik kaygıyla hazırlanan kitaplarda (özellikle de tez kitaplarında) görülebilir. Bunun nedeni de akademik kitapların isimlerin çoğu zaman uzun ve birden fazla anlama gelebilecek şekilde konulmasıdır. Ama bunlarda bile birden fazla isim meselesi nadirdir. Çünkü bu kitapların muhatapları sınırlıdır ve çoğu zaman ilk tercüme çok kötüyse ikinci tercümeye kalkışılır. Yine de hem klasikler için hem de diğer kitaplar için kati bir şekilde şunu söyleyebiliriz: birden fazla isimle tercüme edilmiş kitaplar muhakkak vardır, ama birden fazla isimle meşhur olmuş bir kitaba rastlayamazsınız. Netice itibariyle burada iki sıkıntıyla karşılaşıyoruz. Ya Türkçe ismini kullanacaz bu durumda birden fazla başlık açılma riski var. Ya da orijinal ismini kullanacağız bu durumda da kitaba daha az ilgi çekme durumuyla karşılaşacağız. Birinci sıkıntı bence çok nadir gerçekleşir. Çünkü tekrar iddia ediyorum ki birden fazla isimle meşhur olmuş kitap ço çok azdır. Neyse sözü gereksiz uzattım. Amacımız sözlüğü kafamıza göre kullanmak değil elbette. Ve elbette açılıp okunabilir kurallar. Zaten kuraldan da haberdar olmuştum başlık taşındığında. Bir kuralı bir kişi istedi diye değiştirilsin gibi bir isteğimiz de yok. Ama sözlükler kadar eski olan bu kuralı bir kaziye-i muhkeme imiş gibi de göremeyiz. Nitekim irfana, hakikat diye bilinen şeylerin bile üzerinde düşünüp tartışmakla varılır. Diğer başlıkta ve burada yorum yazan veya artı-eksi kullanan arkadaşlardan, bu konuyu burada güzel bir üslup ve edepli bir dille konuşmaya davet ediyorum. Doğrusu bu hem daha güzel olur hem de lehte ve aleyhte görüşlerden istifade ederiz.
ismi kemikleşmiş klasikleri bir yana bırakırsak pek çok yazarın kitapları farklı yayınevleri tarafından farklı isimlerle yayınlanıyor. asimov, le guin, iris murdoch, gore vidal ve hatta klasik olmasına rağmen jane austen ilk aklıma gelenler. ben çok okuduğum yazarların kitaplarını satın alırken bile daha önce okudum mu acaba diye orijinal ismine bakıyorum. bir kaç kez başıma geldi, farklı isimle aynı kitabı mükerrer almışım. sözlüklerde de orijinal başlığa yönlendirme yapılarak tek başlıkta toplanmasını doğru buluyorum.
"gün olur asra bedel"i görünce "ben bunu nasıl okumamışım!" Diye kendime kızıp almıştım. Meğer daha önce okuduğum "gün uzar yüzyıl olur"la aynı esermiş.
Bu ve bunun gibi sebeplerin sonucunda kulzos'ta eserlerin orijinal adları ile yer alması gerektiğini düşünüyorum. Eserin orijinal Adı ile açılan başlığındaki ilk girdiye, dilimizde bilinen şekli/şekilleri de kondurulursa hiçbir sorun kalmaz zannımca.
bu kuralın neden uygulandığı ile ilgili iki victor hugo romanından örnek vereyim.
"93 ihtilali" ve "1793 devrimi" romanlarının ikisi de aynı roman. orijinali ise "quatrevingt-treize"
aynı şekilde "bir idam mahkumunun son günü" ile "idam mahkumunun son günü" aynı kitap. ancak bazı baskılarında "bir" kelimesi varken, bazı baskılarında yok. ki bahsettiğimiz yazar victor hugo. orijinali ise "le dernier jour d'un condamne"
bunlar aklıma gelen ilk örnekler. ancak bunun gibi, dilimizde iki, üç hatta dört farklı isimle yayınlanmış eserler mevcut. işte bu eserlerle ilgili girdileri tek bir yerde toplayabilmek için böyle bir kural var. ki bu kuralın yaratıcısı da başta da belirttiğim gibi biz değiliz, bu işi 18 yıldır yapan ekşi sözlük.
Türkçeye çevrilmemiş binlerce eser var dünya üzerinde. Eserler için türkçe başlık kuralımız olsaydı, türkçe çevirisi olmadığı için zaten başlığını orjinal ismiyle açmanız gerekiyor bu tip eserlerin. Bu kural, doğacak kozmetik kusurun da önüne geçiyor biraz.
Kitaplar için durum fena olmasa da, sinema için kullanılan türkçe film adları facia bu arada. Bunun yanında bazı filmlerin orjinal adı, türkçe adının önüne geçmiş, misal yakın tarihten ilk aklıma gelen blade runner. Bu filmin adının bıçak sırtı olduğunu kaç kişi biliyor ki! Ek olarak; bilimkurgu sinemasını kökünden değiştirecek bir film çekmişim ve hıyarın birisi eserime uzaktan yakından ilgisi olmayan bir karşılık bulmuş kendi dilinde. Neden? Benim yarattığım eserin adı bıçak sırtı değil ki!
Diziler var mesela. Bir çok yabancı dizinin türkçe adı yok, çünkü ulusal kanallarda gösterilmiyor. Misal, iki sene sonra star, big bang theory'ı dublajlı göstermeye ve adını büyük patlama teorisi, ya da bilemedim "ev arkadaşları" koymaya karar verirse ne yapacağıZ?
Battlestar galactica başlığı açmak için, savaş yıldızı galaktika adını mı kullanmalıyım mesela?
burada mevzu "eser" başlıklarıdır. yani her şeyin başlığı değildir. eserleri örneklemek gerekirse, bir roman, bir tablo, bir oyun, bir film, bir dizi, vesaire vesaire gibi sayabiliriz.
eser başlığı açarken şu sorulara cevap aranarak başlık açılır.
1. eserin adı ne?
eser adı: suç ve ceza
2. eser sahibinin milliyeti ne?
milliyet: rus
3. eserin yazıldığı dil ne?
dil: rusça (nitekim rus bir yazar atıyorum eseri öncelikle ingilizce de yazabilir)
4. eserin rus dilindeki orijinal adı ne?
orijinal ad: преступление и наказание
Anlam veremediğim olaydır. Javier Marias'ın yarınki yüzün kitabına başlık açıyorum moderasyon hooop adını orijinal adına çeviriyor. Swann'ların Tarafı diye başlık açıyorum yine aynı muhabbet. Bu ülkede kaç kişi kayıp zamanın izinde serisini ararken a la recherche du temps perdu yazıyor veya kim ulan monşer geçen du cote de chez swann okudum çok güzeldi diyor? Bununla ilgili yazılı olmayan bir kural mı var? Bilen varsa aydınlatsın.
Edit: yazılı olan kural varmış. Kanıtlarla çalışan arkadaşlara teşekkürler.
Dağınıklığı engellemek açısından doğru ama kafa karışıklığını artıracak kural. Ayrıca orijinal isim herkesçe bilinmediği için sol cenahta yer alsa bile ilgi çekmeyebilir, bir başlığın ilgi çekici olup olmaması ne kadar önemli tartışılır ancak bilgi paylaşımını azaltıcı bir etkisi olacaktır bu kuralın.
ukdelere, hele ki tozlanmış ukdelere bakmayı zorlaştıran bir durum. kendimi yabancı bir sözlükte gibi hissediyorum, bir sorunu çözüyor ama başka bir sorun doğuruyor.
zamanımızın bir kahramanı, çağımızın kahramanı, geroy naşevo vremeni ... birden fazla türkçe isim verildiği için karışıklık oluşuyor fakat orijinal isim bilinmediği için bildiğimiz şeye yabancı kalıyoruz. türkçesini okuduğum, izlediğim yabancı eserin orijinal ismine pek dikkat etmem. ingilizce için sorun yine aşılabilir fakat diğer dillerde problem.
orijinal isme türkçe bakınız ile yönlendirme yapsak, girdileri en çok bilinen isminde toplasak ya da orijinal ismin ilk girdisi türkçe isimleri olsa.
Esasında yabancı eserin Türkçedeki bir ya da birden fazla karşılığı için açılan başlık(lar) için girilen ilk girdide orijinal ismiyle açılan başlığa verilecek yönlendirme bakınızı ile bu sorun ortadan kaldırılabilir. İlk giride yönlendirme bakınızı olmasına rağmen sözlük yazarı inadına Türkçedeki karşılığı olan başlığa yazarsa girinin taşınması için mazareti yetkili kişilere kendi rızasıyla vermiş olduğunu göstermiş olacaktır.
Bu ilk girideki bakınız için teyit içeren link yazar tarafından belirtilir, moderatör de onaylar, girinin bir köşesine konulursa “Daha ne istenilir?” şeklindeki bir tepki de kaçınılmaz olur.
kural genel çerçevede bence doğru, ama kuralın getirsi olan ve yukarıda bahsedilen olumsuzlar ile ilgili olarak çözüm bulunması kesinlikle gerekiyor. sonuç çözümsüzlüğe neden olacaksa kuralın doğruluğu tartışmaya çok açıktır ve gereksiz bir kural olma ihtimali de çok yüksektir. bilgi almak için papatya falına bakar gibi latince kelime öbeklerini "acaba bu neymiş?" diye eşelemktense, başlığı yazarken kural dahilinde orijinal ismi yazılıp, parantez içinde türkçe çeviri ismi yazılsa sanki her şey kolayca çözümlenecek gibi. bkz'lar, linkler, yönlendirmelerle uğraşmadan, herkesin anlaması için hiç bir ekstra ortaya çıkmadan neyin ne olduğu görülebilir diye düşünüyorum.
eserlerin farklı isimlerle türkçeleştirilmesi yüzünden çıkacak karışıklığın önüne geçtiği gibi başka bir marifeti daha vardır. eserin özgün adını gördüğünüzde hangi ülkenin edebiyatı ya da sinemasına dahil olduğunu da daha net fark edersiniz, aklınızda daha da yer eder, bilinçli bir okur ya da izleyici olmanız için önemli bir adımdır.
