(bkz: 1. paylaşım savaşı) Dünya sömürgeci devletlerinin büyüme eski imparatorlukların canlı kalma savaşı. Sömürü düzeninin çıkmazlar karşısında kendini dizayn etme biçimi
üç kuzenin (kayzer wilhelm, v. george, ii. nikola) savaşıdır.
tabii üç kuzen de pek bir başarı elde edememiştir orası ayrı. gerçi en çok kayba uğrayanlar ii. nikola (adamın hem hayatı hem de monarşisi gitti) ve kayzer wilhelm (almanya'nın başına gelenleri biliyoruz zaten) oldu. v. george da kazandığını zannederken kaybetti.
esasında osmanlı devleti yenilince almanya'nın da yenildiği savaş olmuştur.
bu sene bitişinin 100. yılı oldu. savaş 11 kasım 1918 saat 11:00'da sona erdi. saat 11:00'dan önce ölen askerler ise bence dünyanın en şanssız askerleri. savaşın sona ermesinden 1-2 dakika önce ölen alman ve amerikan askerleri vardır mesela.
savaştan japonya epey karla çıkmıştır ayrıca. ama japonya'yı pearl harbor'a götüren sebeplerin tohumu da bu savaşla atılmıştır.
tıpkı almanlar'ın ikinci dünya savaşı'nın zeminini hazırlamasının tohumlarının atıldığı gibi.
bir de almanlar bizi çok kıskanmıştır bu savaştan sonra. ama gerçekten kıskanmışlar, öyle böyle değil. "atatürk birinci dünya savaşı'nın öcünü aldı biz daha mal mal oturalım" şeklinde çok nutuk atılmıştır almanya'da.
hakkında yanlış bilinen çok şey var. en bilindik yanlışlar:
1- bu savaş, bu zamana kadar yaşanmış en kanlı savaştı. 2. dünya savaşı, 1. dünya savaşının elinden liderliği aldı.
cevap: yok, doğru değil. bunu diyenler genelde asya'da yaşanmış olayları görmezden gelip avrupa merkezli bakıyorlar. taiping isyanında 20 ile 30 milyon arasında kişi öldüğü tahmin ediliyor. bu sayısı birinci dünya savaşında 17 milyon. aynı zamanda, 1839'dan 1860'a kadar çeşitli aralıklarla sürmüş afyon savaşlarını ve güney çin ayaklanmalarında ölenlerin sayısını kimse tam olarak bilmiyor ancak daha fazla olduğu tahmin ediliyor.
2- askerlerin çoğu savaş sırasında vurularak öldürüldü.
cevap: savaş patlak verdiğinde 6 milyon asker cepheye gönderildi. kıtlık, katliam, soğuk hava koşullarından donarak ölme, hastalık vb. faktörler devre dışı bırakıldığında muharebe sırasında 700 bin askerin öldüğü tahmin ediliyor bu da yaklaşık olarak askerlerin %11'ine denk geliyor. ingiliz tarihçilere göre 1853-1856 kırım savaşında daha fazla kraliyet askeri savaş sırasında öldürüldü.
3- gelibolu'da daha çok anzak askerleri savaştı.
cevap: bu da yanlış bilinen bir kanı, ingiliz askerler daha fazlaydı. ancak, nüfuslarının küçüklüğünü göz önüne alırsak anzak askerleri çok daha büyük bir kayıp verdiler ve ingilizlere göre çok daha büyük bir yara aldılar. bu yüzden günümüzde bile avustralya ve yeni zelanda bu cephedeki askerlerini hala unutamadı.
4- batı cephesinde taktikler defalarca başarısız olmasına rağmen değişmedi.
cevap: aksine çok kez değişti. 1914'ten 1918'e kadar olan sürede askeri teknoloji bile değişti. savaş ilk başladığında rütbeliler genelde at üzerinde savaş meydanında hücüm ediyorken ve erler çoğunlukla sadece piyade tüfeği ile mücadele ediyorken savaşın sonlarına doğru çoğunun üzerinde çelik kask vardı ve taşınılabilir makineli tüfekler devreye girmişti. aynı zamanda, raporcu savaş uçaklarının kullanımı da yaygınlanmıştı.
5- aslında iki tarafta net bir galibiyet alamamasına rağmen almanya'ya uygulanan koşullar ikinci dünya savaşını başlattı.
cevap: itilaf devletleri net bir şekilde tartışmaya kapalı olarak kazandılar. özellikle alman deniz kuvvetleri o kadar ağır şekilde yenildiler ki artık düşmana saldırmaktan ziyade kendi komutanlarına karşı isyan etmeye ve savaşı protesto etmeye karar verdiler. ( daha sonra, naziler bu olaylarda yaşananlardan yahudileri suçlayacak şekilde kara propaganda yapmışlardı.) almanya ve müttefikleri çoğu cephede yenilgiye uğradı. aslında, alman imparatorunun 1918'de savaşın seyrini görüp barışı kabul etmesi ülkesini 1945'te göreceği gibi bir yıkımdan kurtarmıştı.
6- versay antlaşması alman tarihinin en ağır antlaşmasıydı.
cevap: nazi propagandası. almanya topraklarının sadece %10'unu kaybetti ve ödeyebileceği bir şekilde savaş tazminatına tabii tutuldu. kaybettikleri toprakların çoğu da 1870 sonrası fransa'dan aldıkları topraklar ve sömürge topraklarıydı. savaş sonrası almanya hala orta avrupanın en büyük ve en zengin devletiydi. 1921'den 1929'a kadar weimar cumhuriyeti gelişmiş bir liberal avrupa ülkesi görüntüsü veriyordu. büyük buhran yaşanmasaydı büyük ihtimalle naziler iktidara geçmezdi bile.
ikinci dünya savaşı sonunda ise almanya tamamen yıkıma uğramıştır. dört yıl boyunca almanya diye bir devlet dünya tarihinden silinmiş, kırk yıl boyunca da ikiye bölünmüş bir şekilde yaşamıştır. doğu prusya toprakları ise tamamen yok olmuş, slavların eline geçmiştir. ( örneğin, kaliningrad.) günümüzde alman ordusu hala yaptırıma uğrayan ve abd'nin kontrol ettiği bir ordudur. aynı zamanda bir kaybeden olduğu için bm'de sözü geçen bir devlet değildir. savaş sonunda tarihte gizlenen alman kadınlarının toplu tecavüzüne, intikam cinayetlerine , 1944'te alman şehirlerinin asker-sivil ayrımı gözetmeden rastgele bombalanmasına falan değinmiyorum bile.
eğer birinci dünya savaşında gerçek bir yıkım görmek isteyen olursa macaristan'ın ve osmanlı'nın durumuna bakabilir. topraklarının büyük çoğunluğunu kaybetmiştir iki devlette.
büyük savaş olarak da bilinen ve gerçekten de ikincisi çıktıktan sonra "birinci" namına kavuşan bu savaşın patlak vermesinden sonrası konusunda bilgimiz az çok var ve görece olarak da nesnel bir halde. ancak bu savaşın neden çıktığı sorusuna geldiğimizde her kaynak kendisine göre bir yanıt veriyor - ve bu, en azından bence, şaşırtıcı bir şey.
uluslararası ilişkiler dahilinde üç (yapısal, iç politikasal ve bireysel) çerçeveden bakıldığında şöyle bir şey söyleniyor. yapısal anlamda almanya'nın aşırı ve hızlı bir biçimde güçlenmesi ve müttefiklik sistemlerinin esnekliklerini kaybetmesi gibi bir durum var. esnekliğin kaybolmasının da birden fazla sebebi bulunuyor. mesela dönem dahilinde ortaya çıkan pan- akımları. Özellikle panslavizm, tebaaları arasında çok sayıda slav bulunan osmanlı ve avusturya-macaristan imparatorluğunu çok endişelendiren bir akım. ikincil olarak ülkelerin barış konusunda çok çekincelerinin olmaması geliyor. bu konuda en güzel (ve en çarpıcı) örneklerden birisi curiositystream'den de izleyebileceğiniz renklendirilmiş 1. dünya savaşı belgeseli. bu belgeselde devletlerin uzun süren barış dönemi ile savaşın ne kadar pis bir şey olduğunu unuttuğu, varolan savaş fikrinin de roman, resim ve diğer sanatsal öğelerden filizlenerek ulvi bir şey haline getirildiğini söyleniyor ki fransız askerlerinin falan güle oynaya neden cepheye gittiğini de gösteriyor. esnekliğin kaybolmasındaki üçüncü faktör de alman dış siyaseti. kayzerin daha fazla güç edinmek için izlediği politikalar çok belirsiz ve hantal.
iç politika bağlamında ise çökmeye yüz tutan avusturya-macaristan ve osmanlı imparatorluklarının iç krizleri, almanya'daki iç politik durum ve 1914'te başgösteren kriz dengesizliği durumu var. milliyetçiliğin yükselmesi ile beraber imparatorlukların çok uluslu tebaaları isyan etmeye başlıyor. 1912'de Balkanlardan osmanlı'nın yenilgi ile çıkması, diğer balkan ülkelerinin aklına "eğer türkleri atabildiysek, niye avusturyalıları da atmayalım" sorusunu getiriyor.
bu anlamda liderliği alan sırbistan oluyor. nitekim saraybosna'da veliaht franz ferdinand'ın öldürülmesi tetikleyici faktör olsa da esas olay avusturya-macaristan imparatorluğunun sırbistan'ı zayıflatma ve balkan slavları arasında yükselen milliyetçilik akımının lokomotifi olmasını engelleme isteği. nitekim bu katliamın ardından avusturya macaristan imparatorluğu kendi müfettişlerini yollamak isteyince sırbistan'ın "sırbistan bir avusturya macaristan vilayeti değildir!" şeklinde yanıt vermesi üzerine savaş ilan ediliyor. bu anlamda general von hötzendorf'un "cinayete karşı bir intikamdan ziyade tam da bu yüzden avusturya-macaristan imparatorluğu sırbistan'a karşı kılıç çekmelidir" sözü de manidardır.
almanya'daki iç durum ise - ki bu halen çok tartışılan bir savdır ve kimi tarihçiler bu savı savunan fischer'i abartmakla suçlar- pratik olarak dönem almanya'sının toprak sahibi aristokratlar ve büyük kapitalistler tarafından yönetilmesi. bu elitler iç reformlar yerine genişlemeci ve maceraperest politikaların izlenmesini istiyorlar ve başarılı da oluyorlar.
son olarak 1914'te dünyanın sahip olduğu kriz dengesizliği de bir etken. basitçe tüm ülkelerde bir "saldırı muhteşem bir şeydir yaa" kafası var. hızlı mobilizasyon ve sahaya asker sürerek ani manevralarla hızlı bir savaş durumu hayal ediliyor. nitekim bu savaş da öyle yıllar yıllar sürecek diye başlamıyor. başlangıçtaki genel kanı "ya bir iki ay hadi olsun dört ay olsun bitecek" şeklinde. ancak bu böyle olmuyor.
bu savaşın bu kadar kanlı olmasının bir sebebi de endüstriyel devrim sonrası yapılan ilk savaş olması. geçmiş dönemlere kıyasla inanılmaz yoketme gücü olan silahlar sahada kullanılıyor ve ne kullanan, ne de kullanılan taraf bu kadar yıkıcı olabileceğinin henüz ayırdında değil. fransızların makinalı tüfek ateşine karşı askerleri marş ettirmesi gibi trajik durumlar yaşanıyor. nitekim orduların modern anlamda bir görünüm ve hale kavuşması bu savaşın sonrasında olan bir şey diyor dan carlin hardcore history'de ilgili podcastte ki bence haklıdır bu anlamda.
bireysel, yani liderler, anlamında da 1. dünya savaşını manidar kılan şey liderlerin çok da ahım şahım kişilikler olmaması. Tüm bu olayı tetikleyen savaş ilanını veren avusturya imparatoru franz joseph yaşlı ve general von hötzendorf ve dışişleri bakanı kont leopold von berchtold'un elinde oyun hamuru gibi oynanan birisi.
toparlarsak; derin sebepler arasında: - almanya'nın hızlı yükselişi - iki kutuplu müttefiklik sistemi (almanya, avusturya-macaristan, italya'ya karşı fransa, rusya ve ingiltere) - milliyetçilik - iki imparatorluğun iç krizleri
dolaylı sebepler olarak: - alman politikaları - barış durumuna karşı duyulan genel isteksizlik havası - liderlerin kişisel zaafiyetleri
tetikleyici sebepler de: - franz ferdinand'ın saraybosna'da öldürülmesi - kriz dengesizliği yüzünden hızlı bir biçimde tarafların birbirlerine savaş ilan etmesi
olarak gösterilebilir.
bu savaşın sonrasında milletler cemiyeti kuruluyor ki devletler bir daha bu şekilde kanlı bir biçimde birbirine girmesin. ama başta fransa'nın "biz yükselen bir almanya istemiyoruz" isteği ve diğer sebeplerden ötürü avrupa yine birbirine bir güzel giriyor. o da o başlığa kalsın.
Görünürdeki sebepleri arasında mutlaka, gerek krizin taraflarının gerekse de onları destekleyen büyük güçlerin bir seferberlik sarmalına girmiş olmalarının da sayılması gerekir. tam anlamı ile saf ve gerçek bir meksika açmazı durumu yaratan bu sarmalın sonunda, hiç bir taraf seferberlik halini kaldıran ilk ülke olmayı kabul etmemiş ve en çok kaşınan parmak tetiği çekmiştir.
jstor'dan ulaşılabilen, konuya ilişkin bir örnek makale için;
"The Meaning of Mobilization in 1914"
(bkz: marc trachtenberg)
hep osmanlı devleti'nin almanya'ya yakınlaşması ve çıkarlarından bahsedilen savaş şimdi bir de pek bilinmeyen, almanya'nın çıkarlarından bahsedelim.
almanya'nın ruslarla karşı karşıya gelmesinin sebebi panslavizmdir.
çünkü protestan ağırlıklı almanya katolik ağırlıklı avusturya'nın parçalanıp kendine bağlanmasını istememektedir.
çünkü avusturya parçalanıp germen kökenliler kendi topraklarına katılırsa nüfusta mezhep üstünlüğü katoliklere geçecektir.
ve almanya'nın mezhep savaşlarında çektiği bütün sıkıntıların boşa gitme ihtimali vardır.
bunun içindir ki avusturya'nın toprak bütünlüğünü savunmak zorunda kalmışlardır.
osmanlı'yla ittifak yapmasının en büyük nedeni rusya'yı boğazlar yoluyla boğmak ve osmanlı topraklarıyla çevrelemektir.
bir de osmanlı'daki pantürkizmi de kullanmayı düşünmüşlerdir aslında.
çünkü rusya'nın büyük kısmı türklerin toprağıdır.
çok detaylı ve keyifli bir seri, askerlerin ve yöneticilerin ailelerine veya yöneticilerine mektupları, dönemin devletlerinin motivasyonları, askeri yeterlikleri, siper savaşlarının psikolojik etkileri ve fiziksel yıkıcılığı, cepheler ve taktikler, bilinmeyen hikayeler yok yok.
en kötü yemek yaparken açın kenarda çalsın, pişman olmayacaksınız.
" Saçma sapan bir yüzyıl. Hakem düdüğüyle biten futbol maçı gibi tam sabah saat 11'de Birinci Dünya Savaşı bitiyor.
Bir anısı daha var askerimizin: Onuncu saatin son saniyesinde ateş kesildi. Mons yakınlarında daha şanslı bir Alman askeri varmış. Savaşın son dakikasına kadar ingiliz cephesini makinelisiyle tarıyor ve saatin dolmasıyla siperinden dışarı tırmanıyor, miğferini çıkarıyor ve eski düşmanları önünde eğilip nazikçe selam verdikten sonra arkasını dönüp gidiyor."
gündüz vassaf/ cehenneme övgü ve cennetin dibi. ( ikisi ayrı kitap )