büyük taarruz'un ardından 9 eylül 1922'de izmir işgalden kurtarılmıştı. bunun üzerine muzaffer türk ordusu istanbul'a yönelme amacıyla çanakkale'ye doğru ilerliyordu. bu kuvvetlerle birlikte 2. kolordu komutasında bulunan 2. süvari tümenine, çoğunluğu ingiliz kuvvetlerinden oluşan işgal unsurlarının olduğu çanakkale'ye yürünmesi talimatı gelmişti. yine bununla birlikte 6. kolordu'ya da balıkesir ve çanakkale'ye doğru ilerlemeleri talimatı verilmişti.
türk askerleri tarafsız statüde bulunan boğazlar bölgesine doğru ilerliyordu ancak silahlarını ingiliz kuvvetlerine doğrultmamışlardı. bu emir bizzat mustafa kemal paşa tarafından verilmişti. paşa, işgal kuvvetlerinin çekilmesini istiyordu ve çatışma istemiyordu. çünkü en küçük bir çatışma demek yeni bir savaş demekti. ancak ingilizler başta taviz vermediler ve birliklerinin yerlerini korudular. bunun en temel sebebi başbakan lloyd george'un çanakkale boğazı'nı stratejik olarak dünyanın en önemli bölgesi olarak tanımlamasıydı. keza o dönem sömürgeler bakanı olarak görev yapan winston churchill de çanakkale ve istanbul boğazlarının türklerin eline geçmesini asla istemiyordu.
lloyd george, dışişleri bakanı curzon'un yokluğunda kendi kabinesini ikna etti. boğazlardaki tahkimatın arttırılmasını ve türk ordusunun trakya'ya geçmesinin engellenmesini sağlayacaktı ve hatta gerekirse savaşa bile girilecekti. gereken emirler churchill tarafından bir bildiri şeklinde istanbul'daki işgal kuvvetleri komutanı general harington'a ve sömürgelere iletildi. ancak bu bildiri fransız ve italyan hükümetlerinden önce basının eline düştü ve hükümetleri ciddi anlamda rahatsız etti. hatta fransız başbakanı poincare'in ingiliz dışişleri bakanı curzon'u azarladığı söylenir. oysa zaten curzon'un churchill'in yazdığı bildiriden haberi bile yoktur.
bildirinin ulaştığı ülkelerden olan kanada ve avustralya askeri destek sağlamayacaklarını belirttiler. zaten bildiriden dolayı ingilizlere sinirli olan fransa da istanbul'da bulunan fransız yüksek komiseri general pelle'ye bir talimat gönderdi ve fransızların türklerle savaşmayacağını bildirdi. fransa, italya ile birlikte çanakkale boğazı'nın doğusunda kalan birliklerini geri çekti. (fransa'nın bu işe hayır demesinin tek nedeni tabii ki ingilizlere sinirlenmeleri değil. fransa'nın olası bir savaşta kontrolünde bulunan müslüman sömürgelerde oluşabilecek sıkıntıları görmesi ve mali olarak yeni bir savaşa hazır olmaması da sebepler arasındadır.)
her ne kadar daha sonra curzon, poincare ve italyan elçisi sforza bir araya gelip aralarındaki bu ihtilafı çözmeye çalışmış olsalar da sonuç pek de farklı olmayacaktı çünkü türk birlikleri tarafsız bölge içerisinde ilerlemeye devam ediyordu. fransız general pelle izmit'te mustafa kemal paşa ile görüştü ve türk birliklerinin tarafsız bölge sınırlarını ihlal etmemesini rica etti. mustafa kemal paşa'nın cevabı ise netti: tbmm tarafsız bölge diye bir yer tanımlamamaktadır, ilerleyiş devam edecektir ve kış bastırmadan trakya ele geçirilecektir! (ingiliz hükümeti general harington'a türkler için ültimatom gönderdiyse de general harington bunu türk tarafına iletmemiştir.)
velhasıl, 3 ekim 1922'de mudanya'da görüşmeler başlamış, 11 ekim 1922'de imzalanan mudanya mütarekesi ile de kriz son bulmuştur. türk askeri tek kurşun atmadan trakya'yı ele geçirmiştir.
Kanada'nın "lan savaş biti hala ne askeri, elalemin eşeği biz miyiz" diye asker göndermeyi reddettiği kriz. Bunda çanakkale zaferinin psikolojik etkisi de büyüktür. zaten aynı nedenle britanya'ya güvenini yitirmiş olan Avusturalya da bu süreçte gaza gelip, "kendi belanızı kendiniz bulun" demiş ve paketi iade etmiştir.
o sırada kanada'nın parçası değil, britanya dominyonu olan Newfoundland and Labrador ise asker göndereceğini söyler.
bu, ortak refah ülkeleri tarihinde, bu boyutta bir emrin reddedildiği ilk vakadır ve ingiliz imparatorluğunun çöküşünün ilk ciddi sinyalidir.
diğer yandan bu olay kanada ve avustralya içinde de büyük kutuplaşma ve çatışma yaratmıştır. Mecliste kavgalar, yumruklar vs. (yok, o kadarını bilmiyorum) En son britanya kralı, ortak refah ülkelerinin dışişlerinde bu tip kararlarını verme haklarının bulunduğunu hatırlatmış ve ingiltere süngüsü elinde kalakalmıştır.
şunu da söylemek lazım, çanakkale krizi Lloyd George iktidarını bitiren tek olay değildir ama en büyük, ana, final olaydır. işçi hareketleri, sağlık reformu, irlanda meselesi, fransa hakkında sürtüşmeler zaten adamı yormuş. bu infilak ettirmiş. gazeteler adamı ay yıldıza bağlı urgan ile idam edilmiş şekilde çizmişler.
bu arada, NF&L kanada'nın parçası olmadığı için, gelibolu'daki geyikli anıt aslında kanada anıtı değildir. ama kanada yaptırmıştır.
