genel olarak; birine yardım etme durumu söz konusu olduğunda, insanların çevrelerinde başka insanlar bulunmasında yardım etmekten vazgeçeceklerini ortaya koyan psikolojik durum, terim.
tanım fena halde karmaşık duruyor. bunun yerine örnekleri izlemenizi öneririm.
aslında bunlardan önce (bkz: kitty genovese)'den bahsetmem gerek çünkü kendisi bystander effect'in (biraz yanlış bir tanımlama gereği de olsa) mucididir.
"catherine susan genovese" bir bilimadamı ya sosyolog değil, bar işletmecisi. 1964 yılında new york'ta, bir gün işten arabayla eve dönüyormuş. evi apartman dairesiymiş ve arabayı evin 50 metre kadar yakınındaki otoparka bırakmış, arabadan çıkmış. apartmanın girişi hemen önündeymiş. bir süre yürüdükten sonra, takip edildiğini düşünerek koşmaya başlamış. girişin hemen önünde bir adam (winston moseley) onu yere düşürmüş ve birkaç kez bıçaklamış. bu sırada genovese'in çığlıklar attığı, yardım istediği biliniyor. komşulardan biri "o kadını rahat bırak!" diye bağırmış ve zanlı, genovese'in yanından ayrılmış. bu sırada genovese çok kan kaybediyormuş ve apartmanın ön girişi yerine, arka girişine sürünerek gidebilmiş.
zanlının bir arabaya binip apartmanın çevresinden uzaklaştığı biliniyor. 10 dakika kadar sonra, aynı zanlı tekrar olay yerine gelmiş, çevreyi kolaçan etmiş, otoparka ve apartmanın ön girişine bakmış. genovese arka girişe varmış ancak içeri girememiş. zanlı, genovese'i bulmuş ve tekrar bıçaklamaya başlamış. yarım saat süren bu cinayet girişimi sonucunda zanlı, genovese'in cebindeki 49 doları çalarak kayıplara karışırken, genovese ambulansla hastaneye kaldırılırken yolda hayatını kaybetmiş.
dramatik yönü fazlasıyla vahşet içeren bu olayın asıl önemli olan yönleri ayrıntıları aslında. bakalım:
- genovese'in ilk çığlık attığı zaman ile katilin tekrar gelip genovese'i öldüresiye bıçaklaması ve ölümüne sebep olması arasında yaklaşık yarım saat (30 dakika) var.
- genovese'in ilk çığlıklarını ve yardım isteyen haykırışlarını duyan çok sayıda komşu var. daha şaşırtıcı olansa, sonradan ifadeye çağırılan komşuların 37'si genovese'i açıkça duyduğunu söylemiş.
- komşuların bazıları sesleri duyduğu anda hemen polisi aradığını söylese de, polise gelen ihbarların, genovese'in ilk çığlığından yaklaşık 1 saat sonra yapıldığı saptanmış.
verdiğim linklerde de kalabalık bir ortamda yardıma muhtaç birini gördüğünüzde, ona yardım etmekten önce birçok şeyi otomatik olarak düşündüğünüz belirtiliyor. bunların içinde yardım edilecek kişinin üstü başı (giyimi), eğer bir mesleğe ait bir giysi giyiyorsa ne giydiği, çevredeki insanların sayısı, çevredeki insanların yardıma muhtaç kişiye olan uzaklığı-yakınlığı var. genovese'in ölümü de, bu nedenlerin dökümünün sonucu olarak görülmüş işte.
yani, birine yardım etme eğiliminiz, kendinizden çok çevresel etkenlere bağlı. bu etkenlerin birçoğu sizi olduğunuz durumdan daha düşük bir konuma sokuyorsa ya da sizden daha hızlı ve etkili yardım edebilecek birilerini çevrenizde görüyorsanız, yardım etmiyorsunuz. ve bu yardım etmeme eğiliminiz isteğinizle ya da bilincinizle alakalı bir durumda değil. genel olarak budur bystander effect.
dipnot: merak edenler için söyleyeyim; genovese'i öldüren moseley hayatını hapiste geçirdi (cinayeti işlediğinde 28 yaşındaydı). hırsızlık, adam kaçırma ve alıkoyma ile birinci dereceden cinayetle yargılandı. bu yılın nisan ayında da hapiste hayatını haybetti. hapiste geçirdiği 53 yılda onlarca kere itirazda bulundu, yaşından ötürü salıverilmesini istedi ama hiçbir zaman hapisten çıkamadı. ölümünden sonra new york times'ın yaptığı haber burada . genovese'e tecavüz ettiği ve nekrofil olduğu da belirtiliyor ama bunlar kanıtlanmış şeyler değil, aklınızda olsun.